‘z b e k I s t n r e s p u b L ik a s I o liy va ‘rta m a X s u s ta’l im V a zir lig I

1. Turistik qiziqish deganda nimani tushunasiz?
2. Turistik resurslami aytib bering.
3. Turizm obyektlari deganda nimani tushunasiz?
4. Akvatoriya nima?
5. Turistik resurslardan oqiiona foydalanish haqida fikringiz qanday?
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

6. O'zbekistonda mavjud tur resurslarini sanab o ‘ting.
7. 
Siz bilgan turistik qiziqish obyektlari qayerda bor?
8. Xorijiy tur resurslaridan qaysilarini bi/asiz?
9. Turmarshruilarini tuzishda tur resurslarining ahamiyati qanday?
10. Turistik resurslar respublikamizning qaysi shaharlarida ko'proq?
Foydalanilgan adabivotlar:
1. 0 ‘zbekiston R espublikasi Prezidentining 1995-yil 2-iyundagi «B uyuk 
ipak y o ‘li»ni q a y ta tik la sh d a 0 ‘zbekiston R espublikasini ishtirokini avj 
oldirish va R e sp u b lik ad a xalq aro tu rizm n i rivojlantirish borasidagi c h o ra
-ta d b irla r t o ‘g ‘risida»gi farm oni.
2. 0 ‘zb ek isto n R esp u b lik asi V azirlar M a h k am asin in g 1990-yil 23- 
m artdagi « M ad an iy b o y lik la m i olib chiqish va o lib kirish haqida»gi q aro ri.
3. 0 ‘zb e k isto n R esp u b lik asi P re z id e n tin in g 1999-yil 1 5 -a p reld ag i 
«2005-yilgacha b o 'lg a n davrda 0 ‘zbekistonda tu riz m n i rivojlantirish D avlat 
dasturi to ‘g ‘risida»gi farm o n i.
4. 0 ‘zb ek isto n R esp u b lik asin in g Oliy M ajlisining 2001-yil 3 0 -a p re ld a
q ab u l qilgan « M a d a n iy m ero s obyektlarini m u h o fa z a qilish va u la rd a n
foydalanish t o ‘g ‘risida»gi q o n u n i.
5. 0 ‘zbekiston R espublikasi Oliy M ajlisining 1999-yil 2 1 -av g u std aq ab u l 
qilgan «Turizm t o ‘g ‘risida»gi q o nuni
6. Б и р ж а к о в М .Б . В в ед ен и е в тури зм . С а н к т -П е т е р б у р г , 2008
7. T re v e l G u i d e U z b e k is ta n - T a s h k e n t: N a tio n a l C o m p a n y
U zbekturizm , 2003.
8. T ourism an d P overty A llevation-R ecom m endations for Action. W T O , 
2004.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 3 -B O B . EK O L O G IY A VA T U R IZ M
13.1. Ekologiya va turizm ning o ‘zaro aloqadorligi.
13.2. T u rizm ekologiyasi va ekologik tu rizm n in g o ‘ziga x o s 
xususiyatlari.
13.3. Milliy p ark va zaxiralarning ek o tu rizm d a tutgan o ‘rni.
13.1. Ekologiya va turizmning o ‘zaro aloqadorligi
M a’lum ki, b u tu n dunyoda «2002-yil — ek oturizm yili», deb e ’lo n
qilindi. Bu alb atta , bejiz emas. N egaki, hozirgi kunda ekologik 
m uam m olar yetarli b o ‘lib, tabiatni m u h o faza qilish va u ia rd a n
oqilona foydalanish dunyo ham jam iyati o ld id a turgan eng m u h im
m asalalardan biri hisoblanadi.
Ekologiya — ushbu tadqiqotim iz ob y ek tid a kishilik jam iy atin in g
o ‘zaro m unosabatlari, uning turizm va a tr o f m uhitdagi faoliyati 
to ‘g‘risidagi fan sifatida qaraladi.
J a m iy a t 
riv o jla n is h i 
h o zirg i 
b o s q ic h in in g
x a r a k te r li 
x u s u s iy a tla rid a n b iri a tro f - m u h it iflo s la n is h in in g te x n o g e n
o m illarin ing o rtish i b o ‘lib, bu fav q u lo d d a h o la tla rd a b irin c h i 
navbatda turistik resurslaming ekologik krizisiga olib keladi. Ekologik 
vaziyatning zo‘rayishi butun dunyoda m u am m o darajasidagi holatdir.
Bugungi k u n d a dolzarb vazifalardan b iri tabiiy m uhitni saqlash 
masalalarini hal qilishga yangicha yo‘nalish larn i ishlab chiqishdir. 
Bunday yondashuvni kompleks darajada m urakkab ijtim oiy-iqtisodiy 
va ekologik tizim sifatida qaralishi m u him dir. U shbu m u am m olarn i 
hal qilishda y etak ch i o ‘rinni turizm egallaydi va buning asosiy 
sabablari quyidagilardan iborat:
1. T u riz m d u n y o xo‘ja lig id a d in a m ik r iv o jla n a y o tg a n
tarm oqlaridan biridir. U jalion milliy yalpi m ahsulotida sam arali 
o ‘rin egallaydi, ja h o n investitsiyalarining 7% ni o ‘ziga jalb qilgan 
h o ld a k a tta m iq d o rd a yangi ish ch i o ‘r in la ri y a ra tish i 
k o ‘p 
m am lakatlarda soliq tushum larining m u h im m oddasi hisoblanadi.
2. T urizm zam onaviy davlat iq tisodiyotining barcha m u h im
b o ‘g‘inlariga, rivojlangan jam iyat h a y o tin in g b arch a to m on larig a 
ta ’sir ko‘rsatadi. T u rizm iqtisodiyotni ta rk ib a n qayta qurishni va 
ijtimoiy taraqqiyot ustuvor almashuvining sam arali vositalaridan biri 
hisoblanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

3. 
Turizm ch u q u r ijtimoiy vazifalarni bajaradi. U o ‘zining hozirgi 
rivojlanish b o sq ic h id a b irin ch i navbatda m a ’lum b ir ijtim o iy
masalalarni hal qilishga yo‘naltiriladi.
Turizm ning ijtim oiy masalalari quyidagilarda belgilanadi:
a) iste’m o lchilarni keng xizmat tarm oqlari orqali nom oddiy 
n e’m atlar bilan ta ’m inlash;
b ) a h o lin in g u m u m ta ’lim , m a d a n iy , ijtim o iy d a ra ja s in i 
shakllantirish;
d) m illatlararo, davlatlararo etnik guruhlar, shaxslar o ‘rtasidagi 
m unosabatlarni kengaytirish;
e) iste’m o lch ilarn in g dam olishi, hayotiy kuchlarini tiklash, 
salomatligini ta ’m inlash;
0 jam iyat uzoq m uddatli manfaatlari bilan aholining alohida 
guruhlari m anfaatlarini kelishtirish, shu ju m lad an yoqimli ekologik, 
ijtim oiy-m adaniy m u h itn i saqlash.
13.2. Turizm ekologiyasi va ekologik turizmning o‘ziga xos
xususiyatlari
Ijtimoiy h ayotning ekologik jarayonida turizm ning roli masalasi 
ko‘rilganda tu rizm ekologiyasi va ekologik turizm tushunchalarini 
ajratib olish lozim . T urizm ning ekologik yoki noekologik xarakteri 
uning atrof-m uhit, ya’ni atmosfera, suv resurslari, tuproq, hayvonot 
va o ‘simlik dunyosiga t a ’siri darajasi bilan o ‘lchanadi.
T a’sir sof narsa k o ‘rinishida yoki shovqin, elektromagnit, radiaktiv 
ko‘rinishida b o ‘lishi m um kin. Turizm ekologiyasi tushunchasi o ‘z 
ichiga a tro f-m u h itn i him oya qilish va tiklashning aniq c h o ra - 
tadbirlarini oladi.
S h u n in g u c h u n tu ris tik rek re atsio n re su rsla r tu riz m n in g
muvaffaqiyatli rivojlanishida asosiy om illardan hisoblanadi va uning 
salbiy ta ’siri boshqa tarm oq korxonalariga nisbatan kam roqdir.
Y uqoridagilardan ko‘rinadiki, turizm ekologiyasi deganda ushbu 
tarm oqning atro f-m u h itg a keng miqyosdagi ta ’siri tushuniladi.
Ekologik tu rizm tabiiy turizm ning in sonlam i birlashtiruvchi 
ilm iy-tadqiqot m aqsadlaridagi turlaridan biridir. U nda turistlarning 
qiziqishlari atrof-m uhit tabiati va ularni saqlash bilan olib borilmog‘i 
kerak. T urizm ning ushbu turida qo‘riqlanayotgan tabiat hududlari
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

alohida o ‘rin tutad i. S hunday qilib, ekologik tu riz m q a t’iy maxsus 
turdagi, ilm iy-tadqiqot m aqsadlaridagi xizm at tu ridir.
Ekoturizmni o ‘tkazish (anialga oshirish) dag i im koniyatlar
Ekoturizmni o ‘tkazish imkoniyati bu m a ’lum b ir turistik obyektni 
mahalliy resurslarga ortiq ch a zarar keltirm agan va aholiga ijtim oiy- 
iqtisodiy m uam m olar keltirib chiqarm agan h o la t dem akdir.
Ba’zi m am lakatlar va jo ylar turistlam i q a b u l qilish va xizm at 
k o ‘rsatishga ixtisoslashgan. M asalan: K a n a r o ro llari (A tlantika 
okeanidagi orollar guruhi. Ispaniya tarkibidagi m u x to r viloyat), unda 
doim iy yashaydigan aholi soniga n isb atan 10 b a ro b a r k o ‘pro q
turistlam i qabul qiladi. A ndorra (Fransiya bilan Ispaniya oralig‘idagi, 
Y evropaning ja n u b i-g 'arb id ag i davlat. P irin e y la r yarim orolida 
joylashgan) davlatini misol qilsak, har yili u y erd a 12 m in.dan ortiq 
turistlar, o ‘rtach a 2—4 kun m uddat bilan d a m olishadi. A holining 
asosiy hayot tarzi, m ehm onlarga joy berish, ta o m tayyorlash, ertadan 
kechgacha turistlarga k o ‘ngilochar to m o sh a la r uyushtirish bilan 
o ‘tadi. B undan yigirm a yil oldin ushbu to g ‘li Pirineylar vodiysi 
qashshoqlar bilan band b o ‘Igan boMsa, b ugungi k u n d a esa (turizm
hisobiga) Y ev rop aning bo y m a m la k a tla rid a n b iri hiso b lan ad i. 
Shulardan kelib chiqib, ekoturizm ni o ‘tk azish im koniyatini 3 ta 
asosiy turga b o ‘lish m um kin:
1. Ekologik o ‘tkazish im koniyati — b u b iro r-b ir obyekt yoki 
joyning qabul qilish darajasi b o ‘lib, u n d an o rtib ketishi ekologik 
jihatdan salbiy oqibatlarga olib keladi.
2. Turistik ijtim oiy o ‘tkazish im koniyati — b u turistik obyekt 
joyining qabul qilish darajasi b o ‘lib, u n d a n o rtig ‘i turistlam in g
safardan oladigan taassurotlarini yom onlashuviga olib keladi.
3. M ahalliy ijtim oiy o ‘tkazish im koniyati — b u tu ristlam i qabul 
qilish darajasining sh un d ay chegarasiki, u n d a n o rtig ‘i m ahalliy 
m adaniyat, m ahalliy aholi va turistlar o ‘rtasidagi m unosabatlarni 
yomonlashuviga olib keladi.
S h u n d ay qilib , o ‘tkazish im koniyati h u d u d d a g i resurslarni 
sa q la sh va tu r is tik o b y e k t yoki jo y n in g q a y ta tik la n is h in i 
ta ’minlaydigan chegaradir.
H ududning resurs im koniyati bu ja m iy a t h ay o t faoliyatining 
barcha jabhalarini qam rab oluvchi tu sh u n ch ad ir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

O lam shum ul insonparvarlik nuqtayi nazaridan qaraganda, uni 
alohida iqtisodning ekologik va ij’tim oiy jihatlarini hisobga olish 
zaru r. U n in g b ir qism i to ‘g ‘rid an t o ‘g ‘ri h u d u d n in g tu ristik
resurslariga, ikkinchi qismi m intaqadagi turizm ni rivojlantirish 
omiliariga tegishlidir.
T urizm u ch u n turistik rekreatsion resurslar birinchi darajali 
aham iyatga ega. Bular turistik biznesni rivojlantirish jarayonining 
poydevori hisoblanadi. Turistik rekreatsion resurslar turistik m ahsulot 
yaratish uchun inson tom onidan yaratilgan tabiiy va sun’iy obyektlar 
majmuasidir.
Turistik resurslar m intaqada turizm ni rivojlanish xususiyatlarini 
belgilangan h u d u d d a investitsiya siyosati yo‘nalishlarini belgilashda 
tu ristik m a h su lo t ishlab ch iq arish u ch u n boshlang‘ich m an b a 
hisoblanadi.
13.3. M illiy park va zaxiralarning ekoturizmda tutgan o ‘rni
H ududlarni o ‘z!ashtirish tadbirlari jarayonida ularni tab iatan
birinchi holatdagi ko‘rinishini, alohida m adaniy va tarixiy qiym atga 
ega bo'lgan yodgorliklarni ushbu m am lakat ham da butun insoniyat 
uchun saqlab qolish kerak. Shu maqsadda, deyarli barcha davlatlarda 
qo‘riqlanayotgan hududlar e ’lon qilinib, u yerlarda barcha xo‘jalik 
faoliyatlari cheklangan. 0 ‘simlik va hayvonot dunyosining rivojlanishi 
qo‘llab-quw atlanadi, quruqlik va suv havzalaridagi joylar belgilanadi.
Milliy parklar, boshqa zaxiralar — obyektlar tabiatni m uhofaza 
qilish vositasi va uni moliyalashtirish manbasi bo‘lib xizmat qilishi 
mumkin. A m m o, ko‘p hollarda parklar va hududlar ushbu m am lakat 
budjeti yoki xalqaro tashkilotlar tom onidan moliyalashtiriladi. Buning 
uchun turizm ni tartibga solish va rejalashtirish, obyekt yoki hududdan 
turizm m aqsadida foydalanish qoidalariga q at’iy rioya qilish zarur.
Tabiiy tu riz m va ekoturizm tabiatga nisbatan xo‘jalik faoliyati 
yetib borm agan obyektlar bilan belgilanadi.
Bunday turizm ning maqsadi va uslubi - o ‘simlik va hayvonot 
dunyosini h a m d a ushbu hududda joylashgan har qanday m adaniy 
yodgorliklarni, xoh eski, xoh zam onaviy b o ‘lsin, ularni kuzatish va 
o ‘rganishdan iborat.
Tabiiy tu riz m turizm ning boshqa turlarid an tabiiy m uhitga
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kamroq ta ’siri bilan ajralib turadi va keng tarm oqli xizmat ko‘rsatishga 
m uhtoj em as.
Ekoturizm uslubining qam rovi odatdagidan ko‘ra kengroq b o ‘lib, 
o ‘simlik va hayvonot dunyosini o ‘rganishga ilm iy yondashuv, ta b ia t 
qo'yniga sayohat, masalan, dam olish kunlari hordiq chiqarish bilan 
o'rganish n i birgalikda amalga oshiriladi.
Q o‘riqlanayo tgan hududlar ta sh q i qism ining keng ta rq a lg a n
shakllaridan biri milliy parklam i yaratish b o ‘lib hisoblanadi. P ark lar 
ekoturizm sezilarli darajada, insonlar xo‘jaIik faoliyati natijasida o ‘z- 
gartirilm agan o ‘simlik va hayvonot dunyosi bosh!ang‘ich ko‘rinishi- 
ni saqlab qolgan, geomorfologiya va atro f-m u h itn in g o ‘ziga xos 
qiziqish uyg‘otadigan chiroyli landshaft yerlarida tashkil qilinadi. 
Parklar davlat yuqori oiganlari to m o n id an yoki ular bilan kelishilgan 
holda xalqaro tashkilotlar, m asalan Y U N E S K O qarori bilan tashkil 
qilinadi.
Xulosa
H ozirgi ekologik m uam m olar m avjud b o ‘lgan paytda ah o lin in g
ushbu turizm tu rid an foydalanishlari va un i tashkil etish h a m oso n
ish em as. Ekologik turizm , a w a lo , ekoresurslar m avjud h u d u d la rd a 
tashkil etiladi. Buning uchun tabiiy iqlim resurslari — okean, dengiz, 
daryo va k o ‘llar, su n ’iy suv havzalari, c h o ‘l va qum liklar, to g ‘la r va 
ulardagi sh arshara-yu g‘orlar, q ir-a d irla r, q o ‘riqxona va b o g 'la r 
bo‘lishi lozim . Eng asosiysi, Olloh ato etgan ushbu tabiat resurslarini 
avaylab-asrash, ulardan turizm va insonning boshqa ehtiyojlari u ch u n
oqilona foydalanish kerak. Bu ishda tu ristik tash kilo tlar zim m asiga 
alohida m as’uliyat yuklanadi.
Ekologiya va turizm ajralmas tu sh un chalardir. N egaki, insoniyat 
dam olish niyatida aw alo, shunday ta b iat bilan bog‘liq jo y larg a 
boradi va o ‘zining hordig‘ini ch iq aradi. M am lakatim izda ekologik 
toza h u d u d la r ko‘p. U lardan u n u m li foydalanish, kerak b o ‘lsa, 
biznes h am qilish kerak. Ekologiyaga ziyon yetkazm ay tu riz m n i 
tashkil etish bu asosiy masaladir.
Tayanch iboralar:
— Ekologiya
— T u rizm ekologiyasi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

— Ekologik turizm
— Ekoresurslar
N azorat va mulohaza savollari: