‘z b e k I s t n r e s p u b L ik a s I o liy va ‘rta m a X s u s ta’l im V a zir lig I m. P. Boltabayev, M. S. Qosimova

Pp
=
Pi
+ 
Pm
+ 
Pv + Pa + Px
bu yerda: 
Pi
— yollanma ishchilarga maosh to'lash uchun zarur pul 
mablag‘lari; 
Pm
— sotib olinadigan material, xomashyo, yarim tayyor 
mahsulot, butlash qismlar, yonilg'i, energiya uchun to'lovlar; 
Pv
— 
m ehnat vositalari (asosiy ishlab chiqarish fondlari) bino, inshoot, uzatish 
moslamalari, mashina, hisoblash texnikasi, asbob-uskunalar, transport 
vositalarini sotib olishga ketgan mablag'lar; 
Pa
— axborot uchun sarflangan 
mablag'lar; 
Px
— boshqa tashkilotlar xizmatiga (qurilish ishlari, transport 
xizmatlari va boshqalarga) ketgan to'lovlar.
Ish la b c h iq a rish faoliy ati bilan s h u g 'u lla n ish u c h u n ta d b irk o r 
b o s h la n g 'ic h k ap italg a ega b o 'lis h i kerak. H a r q a n d a y k ish in in g
bunga im koni bo'lm asligi m um kin. U shbu holatda ishbilarm on tijorat 
b an k i yoki m a b la g 'i b o r shax sg a kredit o lish u c h u n m u ro ja a t 
q ilad i. B uning b o sh q a y o 'li h a m b o r ta d b irk o r ish lab c h iq a ris h
o m illa ri (b in o , u sk u n a , x o m ash y o , m ate ria l, a x b o ro t va b o s h q a - 
lar)ni kreditga h a m olishi m u m k in . T adb irk or kredit bergan shaxsga 
o lin g a n pul m a b la g 'i yo k i k re d itg a o lin g a n ish la b c h iq a r is h
o m illa rin in g q iy m a tin i q o 's h im c h a foizlar b ilan q a y ta rish i kerak.
M a b la g ' larni im tiy o zli aso sd a d av lat tu z ilm a la ri a jra tish i 
m u m k in . B uning u c h u n 0 ‘z b e k isto n d a kich ik b izn esn i riv o jla n ti­
rish ga y o rd am b e rish m aq sa d id a m axsus ja m g 'a rm a la r tu zilib , 
kredit berishga im tiyozlar yaratilgan. Ishlab chiqarish va tadbirkorlik 
faoliyatida bilvosita ishtirokchi bo'lib, u n d a m oliya va soliq organlari 
is h tiro k etad i. U la r ta d b irk o rlik fao liy ati h is o b id a n m a h a lliy
by u d jetg a m ajb u riy to 'lo v la r, a jra tm a la r va ja r im a la r o 'tk a z is h
bilan sh u g 'u lla n a d ilar.
Ishlab chiqarish faoliyati natijasi. 
M a h su lo tn i so tish , b iro r- 
b ir ish n i bajarish , x arid o rg a, is te ’m o lch ig a x iz m a t k o 'rsa tis h va

---

m a ’lum h a jm d a foyda olish tad b irk o r ishlab chiqarish faoliyatining 
natijasidir.
T adbirkor foydasi yalpi va so f foydaga b o ‘Iinadi. Ishlab chiqarish 
va sotishga ketgan x a ra jatlard a n keyin q o lg an tu sh u m yalpi foyda 
deyiladi. Y alpi foy d ad an so liq lar toM anadi. Y alpi foyda h iso b id a n
soliqlar, ja rim a va bo sh q a t o ‘Iovlar to ‘lan g a n d a n keyin q olg an pul 
s o f foyda h iso b lan ad i. T ad b irk o rn in g u m u m iy m oliyaviy b ah o sin i 
rentabellik k o ‘rsatkichi belgilaydi. U so f foydaning jam i xarajatlarga 
nisbati shaklida aniqlanadi.
Venchur biznesi. 
G a p innovatsion tadbirkorlik haqida ketganda, 
v e n c h u r biznesi h aq id a ta s a w u r h o sil qilish k atta ah a m iy atg a ega.
V e n c h u r biznesi keyingi v aq td a a n c h a rivojlandi. U tavakkal 
biznesi tu riga kiradi. B iznesning bu tu ri yangi tex n o lo g iy alarn in g
jo riy etilishi bilan b o g ‘liq. V e n c h u r biznesi yuqori tex n o lo g iy a 
so h asid a olib bo rilad ig an ilm iy ta d q iq o tla r natijalarini tijo ra tla sh - 
tirish bilan b o g 'la n g a n . Bu s o h a la rd a sa m a ra o lin ishi k a fo la tla n - 
m agan . Y a ’ni m a ’lum tavak k alch ilik m avjud. Y angi va eng yangi 
tex n o lo g iy a la rn i jo riy etish b ila n s h u g ‘u lla n u v c h i fa n -te x n ik a
firm alari v e n c h u r firm alar deyiladi. U larn ing d aro m ad i kafo latlan- 
m agan b o 'lib , faoliyati tavakkal k apital bilan b o g ‘liq.
S h u n i t a ’kidlash kerakki, kichik k o rx o n ala r in n o v atsio n ta d ­
birkorlikni riv o jlan tirish d a k atta rol o ‘ynaydi. V e n c h u r biznesi 
e g ilu v c h a n lig i b ila n in n o v a ts io n is h b ila r m o n lik n in g b o s h q a
sh a k lla rig a n isb a ta n q a to r u stu v o rlik k a ega. V e n c h u r b izn esi 
tavakkalni o 'z a ro b o 'lish tam oy ilig a aso slanad i. Bu еьа m a b la g ‘i 
b o 'lm a g a n g 'o y a m ualliflarig a o 'z g 'o y a la rin i am alga o sh irish g a
im k o n tu g 'd ir a d i.
V e n c h u r biznesi dastlab A Q S h d a yuzaga kelib, key in ch alik
keng rivojlanib ketdi. H ar bir kichik innovatsion biznesning m oddiy 
va m oliyaviy im k o n iy ati fa n -te x n ik a bazasi jih a td a n c h e k la n g a n
b o 'lib , davlat k o 'm ag ig a m u h to jd ir. A Q S h d a k ichik in n o v atsio n
b izn e sg a d a v la t to m o n id a n y o rd a m k o 'r s a tis h d a stu ri ish lab
chiqilgan. D asturga asosan kichik biznes bevosita federal byudjetidan 
m o liy alash tirilad i, vazirlik va m u assasalar d o im iy ravishda u lar 
b ilan s h a rtn o m a tu zadilar. A Q S h d a v e n c h u r biznesida tu zilg an
k o m p a n iy a la rn in g a k siy a lari im tiy o z li n a rx la rd a in n o v a ts io n

---

firm alarg a so tilib , o lin g an m a b la g 'la rd a n g 'o y a la rn i jo riy etish 
u c h u n foydalaniladi.
O 'z b e k is to n d a h a m v e n c h u r b izn esi riv o jlan ish ig a b a rc h a
im k o n iy a tla r y a ra tilg a n . B irin ch i n a v b a td a , b u q im m a tb a h о 
q o g ‘o z la r bozori m avjudligidir. K e y in c h alik , in tellek tu al m u lk 
b o zo rig a xorijiy firm a la r kirib keldi. 0 ‘z b ek isto n ish b ilarm o n la ri 
h a m o ‘z n a v b a tid a V e n c h u r b iz n e s ig a k a tta q iz iq is h b ila n
qaram oqdalar.
B u lar V e n c h u r biznesi m a m la k a tim iz d a endi riv o jla n a y o t- 
ganligi -d a n d alo lat b erib , kelajakda in n o v atsio n biznes riv o jlan ib
ketishiga turtki b o ‘ladi.
Tijorat tadbirkorligi. 
T ijorat tadbirkorligi faoliyati to var biijalari 
yoki savdo tash k ilo tlari b ila n bo g 'liq .
Tovar biijasi 
— tovar n a m u n a lari x a rid o r to m o n id a n o ld in d a n
k o ‘zdan kech irilm agan va to v arlam i m in im a l partiyasi b elgilangan
ulgurji to var b o zo ri turi. T o v ar birjasida o 'z a ro kelishilgan va rioya 
q ilin g an q o id a la r aso sid a savdo o p e ra tsiy a la rin i am alg a o sh irish
u c h u n tijo rat v o sitalari va u larn in g x izm a tc h ila ri o 'z x o h ish la ri 
b ila n b irla sh a d i. U s h b u b irja n in g m a q sa d i erk in r a q o b a tn in g
b o sh q arish m exan izm in i tashkil etish va sh u orqali talab va taklifni 
hisob ga olgan h o ld a h aq iq iy b o z o r n a rx la rin i an iq la sh d ir. T o v a r 
b irjasi s ta n d a rtla r b o 'y ic h a s o tila d ig a n to v a rla r ( d o n , k o 'm ir , 
m etall, neft, y o g 'o c h )n in g d o im o fao liy at y u ritu vch i ulgurji savdo
b o z o rid ir. S h u n g a o 'x s h a sh b irjalar b a rc h a iq tiso d iy riv o jla n g a n
m a m la k a tla rd a fao liy at y u ritib k elm o q d a. M isol sifatid a L o n d o n
(rangli m eta ll), L iv e ф u l (p ax ta ), S in g a p u r (k au ch u k ) va b o sh q a
to v ar b iijala rin i k o 'rsa tish m u m k in .
T o v a r b iija la rid a to v a r egalari b ila n o d d iy savdo q ilish d a n
ta s h q a ri f y u c h e r s b itim la ri h a m tu z ila d i. Bu b itim b o ‘y ic h a
sh a rn o m a d a k o 'rsa tilg a n to v ar u c h u n to 'lo v n i m a ’lu m v a q td a n
keyin am alga osh irish m u m k in .
T o v a r b irjalari quyidagi asosiy v azifalarn i bajaradi:
• savdo b itim la rin i tu zish g a v o sitach ilik xizm ati k o 'rsa ta d i;
• tovar savdosini tartibga soladi, savdo jaray o n larin i b o sh q arad i 
va savdo m o jaro larin i hal etadi;

---

• 
n arx lar to ‘g ‘risida, sh u n in g d e k ish lab c h iq a rish va narxlarga 
t a ’sir qiluvchi turli o m illa r h a q id a a x b o ro tla r y ig 'ad i va e ’lon 
qiladi.
T o v ar b iijalari a y la n m asin in g ak sariy at qism i b o r to v arlar 
(kassa b itim la ri) b ila n em as, balki kelajakdagi to v a r yoki tovar 
etkazib berish bitim i asosida (vaqtli bitim ) am alg a oshiriladi. T ovar 
biijalari och iq yoki yopiq shaklda b o ‘ladi. Y opiq biijalardagi savdoda 
faqat b ro k erlar sotuvchi va x a rid o r o 'rta sid a g i v o sita c h ilar ishtiro k
etadi. O ch iq biijalard a esa xohiagan kishi ish tirok etishi m um kin.
R espublika to v ar-x o m a sh y o biijasi 1994 yili o c h iq h issad orlik 
jam iy a ti sh ak lid a tash kil etild i. U s a n o a t, q ish lo q x o ‘jalig i, oziq- 
ovqat tovarlari va xom ashyo m ah su lo tlarin i erkin ulguiji savdosini 
uyushtiradi. B iija savdolarida b ro k erlar orqali xarid qilingan m a h ­
su lo tlar resp u b lik ad an tashqariga lisenziyasiz va bojxona to 'lo visiz 
chiqariladi. T ovar-xom ashyo biijasining bo'linm alari barcha viloyat- 
larda va Q oraqalpo g ‘iston R espublikasida tashkil etilgan.
T o v a r-x o m a sh y o birjasi xorijiy d av latlar (A ngliya, P o lsh a, 
T u rk iy a ) h a m d a M D H m a m la k a tla r i (R o s s iy a , T o jik is to n , 
T u rk m a n is to n )n in g to v a r x o m ash y o b iija la ri, K iyev, B elaru s 
universal b iijalari bilan biijalararo a lo q alarn i y o ‘lga q o ‘ygan.
« 0 ‘z u lg u rjib iijasav d o » resp u b lik a to v a r resu rslari b o z o rin i 
shak llan tirish d a zaru r infratu zilm an i yaratish m aqsadida 1994-yili 
0 ‘zbekisto n s h a rtn o m a la r va savdo b o 'y ic h a dav lat aksiyadorlik 
uyushm asi negizida tashkil etilgan. Ilgari xalq x o ‘jaligi t a ’m in o tin i 
respublika m o d d iy -te x n ik a t a ’m in o ti idorasi b o sh q arg an . O 'z b e ­
kisto n d a o ‘tk a z ila y o tg an c h u q u r iq tiso d iy islo h o tla r m o d d iy - 
texnika t a ’m in o ti tizim in i h a m tu b d a n o ‘zgartirdi.
« 0 ‘zulgurjibirjasavdo» x o ‘jalik m ex a n izm in i rejaviy m o d d iy
- texnika ta ’m ino ti tizim idan erkin xo ‘jalik aloqalariga o ‘tishi, davlat 
ehtiyojlari u c h u n m ah su lo t etkazib berish , ishlab c h iq a ru v c h ila r 
bilan sh a rtn o m a lar tuzish y o ‘li orqali am alga oshirishni ta ’m inlaydi. 
M o d d iy -te x n ik a t a ’m in o ti va sotish b o z o r usullari b o ‘y ic h a o ld i- 
so tdi, ulgurji savdo, y arm ark a, birja va k im o sh d i savdolari y o ‘li 
bilan am alga oshiriladi.
T a ’m inotchi va iste’m olchilar o ‘rtasida bevosita o ‘zaro m anfaatli 
aloqalar m o d d iy -tex n ik a ta ’m inoti ning etakchi shakli b o ‘lib qoldi.

---

« 0 ‘zulg u rjibirjasav d o « u y ush m asi respu b lik ada ishlab c h iq a rish
vositalari bozorini vujudga keltirish, tovar resurslarini o ldi-sotdisin i 
u y u s h tiris h , k o rx o n ala r, m u assa sala r va ta d b irk o rla rg a x izm a t 
k o ‘rsatish n i kengaytirish h a m d a rivojlantirishg a k o ‘m aklashadi.
U y u sh m a tark ib id a 13 ta resp u b lik a ak siy ad o rlik ulguiji vosi- 
ta c h ilik firm asi, « S a n o a ta n jo m k a rto n sa v d o » ak siy ad o rlik ishlab 
c h iq a ris h savdo b irla sh m a si, respu b lik a v iloyatlari va Q o ra q a lp o
g ‘istond agi 14 ta h u d u d iy tijo ra t-v o sita c h ilik aksiyadorlik k o m p a- 
n iy ala ri, ak siy ado rlik tra n s p o rt eksp edisiy a ag en tligi, ak siyadorlik
to v ar xom ashyo biijasi, «Trastbank « aksiyadorlik biija banki, doim iy 
ishlayd ig an y a rm ark a va k im o sh d i b o zo rlari direksiyasi m avjud.
Tovar olib-sotish va xizmat ko‘rsatish bo‘yicha operatsiyalar. 
T ijo ra t ta d b irk o rlig in in g asosiy m a z m u n in i to v ar o lib -so tish va 
x iz m a tla r k o ‘rsatish tash kil etad i. T ijo ra t tad b irk o rlik faoliyati 
u m u m iy sh akld a ishlab ch iq a rish tad b irk o rlig i faoliy atiga o 'x s h a b
ketadi. Tijorat tadbirkorligida iste’m olchiga m o ddiy resurslar o ‘m iga 
ta y y o r to v arlar sotilad i. T ijo ra t tad b irk o rlig id a m ah su lo t ishlab 
c h iq a rish o ‘m in i tay y o r to v ar egallaydi. T ijo ra t b itim i tu z ish d a n
o ld in b o z o r tah lilin i o ‘tk azish zaru r.
U m u m iy k o ‘rinishd a m ark e tin g -tijo ra t korxonalari va firm alari 
x o ‘jalik faoliyatining b a rc h a to m o n larin i b o sh q arish va tashkil etish 
tizim idir. M arketing yordam ida savdo korxonasining hayotiy faoliyati 
a m a lg a o sh irila d i, y a ’ni b o z o r o ‘rg an ilad i, to v a r iste ’m o lc h ig a
etk a z ila d i, m oliyaviy t a ’m in o t va fo yd a o lish y o 'lg a q o 'y ila d i. S h u
e rd a savdo k o rx onasiga o ‘z a ro b o g 'liq ikki tala b q o 'y ila d i, y a ’ni 
is te ’m o lc h ila rn in g o 'z g a ru v c h a n h a ra k a tin i o 'rg a n is h va ra q o b a t 
sh a ro itid a faoliyat k o'rsatish.
S avdo so h a sid a m ark e tin g n i a m alg a o s h irish n in g eng m u h im
s h a rti u n i reja la sh tirish d ir. M a rk e tin g rejasi n a tu ra va q iy m a t 
ifo d a sid a g i s o tis h h a jm in i b e lg ila y d i. T o v a rla r ta la b g a q a ra b
fa rq lan a d i. B irin c h i g u ru h g a b o z o rn i h ali e g a llam a g a n to v a rla r 
k ira d i, ikkinchi g u ru h n i esa k eng talab g a ega a n ’an a v iy to v arlar 
tashkil etadi.
M a rk e tin g tu z ilm a si te z k o r b o s h q a ris h ish la ri b ila n b irg a
b o z o rn i o 'rg a n is h , rejalash tirish , m aq sa d larn i a m a lg a o sh irish , 
b a sh o ra t qilish va u larni n a z o ra t q ilishn i o 'z ichiga oladi.

---

S av d o firm a sid a g i m a rk e tin g fa o liy a tin in g m o d e l- d a s tu rin i 
q u y id a g ic h a tasv irla sh m u m k in (2 .1 .2 -ra s m ). A gar b o z o rn in g
d a stla b k i ta h lili va b a s h o ra ti tijo ra t b itim in i tu z is h fo y d asig a
hal b o ‘la y o tg a n b o 'ls a , tijo ra tc h i sh u b itim aks e tilg a n b iz n e s - 
rejani va boMajak xarajat va kutilayo tg an natijalarn i ishlab chiq ish i 
lozim.
M ark etin g a x b o ro tin i yig‘ish va 
m a ’lu m o tla r b a n k in i 
s h a k lla n tirish
M ark etin g b o sh q aru v b o 'y ic h a
q a ro r la r qabul q ilish
4
4
Ichki va tash q i m u h it
0 ‘z b o z o r im k o n iy a tla ri
o m illa rin i ta d q iq qilish
h aq id a ta sa w u rg a ega b o 'lish
1
4
T o v a r b o zo ri h o lati va
T o v a r ishlab ch iq arish b o 'y ic h a
riv o jla n ish in i o 'rg a n ish
x o liso n a q aro r q ab u l qilish
4
4
T alab va taklifga ta ’sir etuvchi 
o m illa rn n an iq lash va ularni 
tah lil qilish
Sotish va narx siy o satin i 
sh a k lla n tirish
4
4
K erak li a s s o r tm e n t va tovar
Iste ’m o lc h ila r q iz iq ish i va
sifatiga ta la b la m i aniqlash
ta la b la rin i q o n d irish
1
4
T o v a r t a ’m in o tc h ila ri b ilan
T o v a r b ilan ta ’m in la s h n in g
d o im iy va is h b ila rm o n lik
tran zit va o m b o r sh a k lla rin i
a lo q a la ii i/r n a tis h
tashkil qilish
1
1
B o zo r m u n o s a b a tig a qaratilgan
T o v a r so tish d a iz c h illik ,
s a v d o -te x n o lo g ik ja ra y o n n i 
tash k il etish
rejalilik va b arq a ro rlik n i 
t a ’m in lash
4
4
R eklam a tad b irlarin i am alga 
o s h ir is h
S o tilay o tg an to v arlarg a 
q iz iq is h n i o s h iris h
4
4
F irm a o b r o ‘sini
D o 'k o n la rd a o 'ziga xoslik
sh a k lla n tiris h
y aratish