Áyyemgi Egipet kalendari. Jobasi: Kirisiw. Egipet kalendariniń kelip shiǵiw tariyxi

3. Egipet kalendariniń astranomiyaliq tiykarlari.
Waqıt ólshewiniń birinshi tábiy birligi kún ekenligin, onıń insan miyneti hám dem alıwınıń almasıwı menen baylanıslılıǵı hám de Jerdiń óz o'ǵi átirapında aylanıwı nátiyjesinde payda boliwin bilesiz. Biraq joqarıda aytıp ótilgeni sıyaqlı, haqıyqıy Quyash kúniniń uzın-qısqalıǵı jıl dawamında túrlishe bolǵanlıǵı sebepli, haqıyqıy Quyash waqtıniń basqa birlikleri - saat, minut hám sekundalardıń da jıldıń túrli kúnlerinde túrlishe uzın-qısqalıqqa iye hám usınıń sebepinen kúndelik turmısda waqtıniń ólshem birligi retinde odan paydalanıw múmkin emes. Sol sebepli astronomlar onı ortasha Quyash waqıtı (yamasa ortasha Quyash kúni) dep atalıwshı waqıt ólshem birligi menen almastırıwdı usınǵanlar hám sol usınıs dúnyada qabıl etilgen. Ortasha Quyash kúni waqittiń tiykarǵı ólshew birliklerinen biri retinde házirgi zaman kalendarlarına tiykar etip alınǵan edir.
Bara-bara xojalıq jumıslarınıń rawajlanıwı jáne social turmıs waqıt ólshewiniń kunge salıstırǵanda irilew bolǵan birligin tabıw zárúriyatın keltirip shıǵarǵan. Adamlar bunday waqıt ólshem birligin aspan jaqtilandiriwshilarinan biri bolǵan Aydan, anıqrog'i Aynıń háreketinen tapqanlar.
Aynıń Jer átirapındaǵı háreketi qatar astronomık sebeplerge kóre júdá quramalı háreket esaplanadı. Ol Jer átirapın óz orbitasi boylap 27, 32 ortasha quyashiy kún dawamında bir ret aylanıp shıǵadı. Aydıń sol aylanıwǵa sarplaǵan waqtın astronomlar juldızlar sheshe deydi. Ay bir juldız sheshe tawsıliwı menen sol ay basında ózi odan uzaqlasqan juldız aldına taǵı qaytadı. Biraq bunday esap adamlardıń kúndelik turmısı ushın júdá qolaysız bolıp tabıladı.
Hár qanday kalendardıń tiykarında astronomık hádiyseler jatadı. Bul hádiyseler ush tiykarǵı waqıt ólshewiniń birligin beredi hám olar hár qanday kalendar sistemasınıń tiykarın quraydı. Bular quyash sutkası, ay hám quyash jılı bolıp tabıladı.
Waqıt ólshewiniń tábiy dáreklerinen biri - aylanıwshı jer bolıp tabıladı. Jerdiń óz o'qi átirapında bir kúnlik aylanıwı bizge málim bolǵan barlıq háreketler ishinde eń tuwrı, teppe-teń, bir normadaǵı háreket esaplanadı. Usınıń nátiyjesinde sutka jerdiń óz o'qi átirapında batıstan shıǵısqa qaray bir ret tolıq aylanıwı nátiyjesinde payda bolatuǵın waqtıniń tábiy ólshem birligi bolıp tabıladı. Astronomık baqlawlardıń tastıyıqlswina kóre, kúnniń uzınlıǵı, yaǵnıy jerdiń óz o'qi átirapında bir kúnlik yamasa bir ret aylanıw waqıtı keyingi eki mıń jıl dawamında hátte sekunddıń júzden bir bólegine de ózgermegen. Sonday eken, usı waqtın ólshew birligimiz jeterli dárejede isenimli hám tuwrı birlik bolıp tabıladı.
Jer óz o'qi átirapında qansha saatta bir ret aylanadı? 24 saat ishinde desek tuwrı bolmaydı. Astronomlar ádetde: Jer óz o'qi átirapında bir juldızlar kúni (sutkası ) dawamında bir ret tolıq aylanadı,- dep juwap berediler.
Jerdiń óz o'qi átirapında bir ret aylanıw waqıtı 23 saat 56 minuta 4 sekunddan ibarat esaplanadi. Bul waqıt juldızlar kúni (sutkası ) dep ataladı. Juldızlar kúni waqtıniń eń tiykarǵı birligi esaplanadı. Sebebi juldızlar kúniniń uzın-qısqalıǵı mudami birdey, ózgermeytuǵın bolıp tabıladı.
Juldızlar kúnin astronomlar 24 juldız saatına, hár bir saattı 60 juldız minutına, hár bir minutanı 60 juldız sekundına bóledı. Bul “juldız” saatları “quyash” waqıt birliginen bir az qısqalaw bolıp tabıladı.
Juldızlar waqıtı adamlar turmısı ushın qolaysız bolıp tabıladı. Sebebi juldızlar kúniniń baslanıwı pútkil jıl dawamında kún hám túnniń túrli waqıtlarına tuwrı keleberedi. Insannıń turmısı Quyashqa baylanisli bolıp tabıladı. Sol sebepli adamlar ózleriniń kúndelik turmıslarında quyash waqıtı dep atalıwshı waqıtqa ámel etediler. Biraq quyash waqıtı juldızlar waqıtına salıstırǵanda ádewir quramalı bolıp tabıladı.
Haqıyqıy quyash waqtın jaqsılaw túsiniw ushın astronomlar aldın quyashtıń kórinetuǵın jıllıq háreketi menen tanısıwdı máslahát beredi. Quyashdıń juldızlar boylap háreket jolı astronomiyada ekliptika dep ataladı. Quyashdıń bul háreket jolı aspanda úlken bir sheńberdi quraydı. Astronomık teleskoplar járdeminde alıp barılǵan baqlawlar nátiyjesinde ilimpazlar sonday juwmaq shıǵarıwǵan: Quyash jıl dawamında aspanda dúnya boylap sayaxat etedi. Ol óz sayaxatı dawamında mudam bir tárepke háreket etip, bir jıldan keyin taǵı tap sol jayǵa - sol juldız janına qaytadı. Bul - Quyashdıń jıllıq háreketi bolıp tabıladı.
Astronomık baqlawlarǵa kóre, Quyash bir báhárgi kún menen tún teńligi noqatınan basqa báhárgi kún-tún teńligi noqatına 365 kún 5 saat 48 minuta 46 sekund waqıt ishinde baradi. Bul waqıt astronomiya tilinde tropik jıl dep ataladı. Sonday eken, tap áne sonsha waqıt dawamında, yaǵnıy bir tropik jılda Jer Quyash átirapın bir ret aylanıp shıǵadı. Biraq Jerdiń Quyash átirapında jıllıq aylanıw jolınıń túrli jaylarında onıń háreket tezligi bárháma birdey bolmaydı. Bunıń nátiyjesinde Quyashtıń jıllıq háreketi bizge bir normada emes sıyaqlı bolıp kórinedi. Mısalı, Quyashtıń jazǵı yarım jıl dawamında basıp ótetuǵın hám bizge kórinetuǵın jolı onıń qısqı yarım jıl dawamında ótetuǵın jolına (yarım sheńberge) anıq teń bolıp tabıladı. Negizinde, quyash birinshi yarım sheńberdi 186 kúnde (21 marttan 23 sentyabrge shekem) hám ekinshi yarım sheńberdi bolsa tek 179 kúnde (23 sentyabrden 21 martǵa shekem) basıp ótedi. Mine endi Quyash waqtıniń juldızlar waqıtına qaraǵanda quramalı ekenligine isenim payda etdik. Biraq juldızlar kúninen erte qilip esaplanıw haqıyqıy Quyash kúniniń uzın-qısqalıǵı waqıtı -waqıtı menen ózgerip turadı. Óytkeni sonda, Jer ellips formasındaǵı óz orbitasining Quyashqa jaqınlaw jayında turǵanda tezirek háreket etedi. Yarım jıldan keyin bolsa Jer ellipstiń keri tárepine ótken boladı hám ol endi orbita boylap astelew jıljıydı. Jerdiń óz orbitasi boylap bir normada háreket etpesligi quyashtıń aspanda bizge kórinetuǵın háreketiniń túrlishe normada bolıwın keltirip shıǵaradı : sonday eken, quyash jıldıń túrli dáwirlerinde túrlishe tezlik penen jıljıydı. Sol sebepli de haqıyqıy Quyash kúniniń uzınlıǵı jıl dawamında bir az ózgerip baradı. Haqıyqıy Quyash kúnleriniń eń uzını 23 - dekabrde hám eń qısqası bolsa sentyabrde boladı. Lekin bul parq oǵırı kishi nomerdi quraydı : 51 sekund.