Yusupova nargiza shakirovna jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi

 
14.4. Mashg‟ulot talablarining asta-sekin va maksimal ortib borishi 
Inson taraqqiyotini boshqarish jarayonida funkstional yuklamalarni doimiy 
suratda yuksaltirib borish zaruriyati tug‟ilishi yuqorida ko‟rsatib o‟tildi. Bu sport 
mashg‟uloti uchun nihoyatda to‟g‟ridir, chunki sport yutuqlarining darajasi 
(boshqa sharoitlar teng bo‟lganda) mashg‟ulot talablari darajasiga mutano-sibdir. 
Sport mashg‟ulotlari jarayonida jismoniy yuklamalar ham, texnik, taktik va iroda 
tayyorgarligi sohasidagi talablar ham ortib boradi. Sportchining tobora 
mukammalroq va murakkabroq malaka va ko‟nikmalarni egallab borishga, 
jismoniy va ma‟naviy kuch-quvvatini tobora ko‟proq namoyon qilishga safarbar 
etadigan vazifalarni izchillik bilan bajarishi ana shundan dalolat beradi. 
Sport mashg‟ulotlarida, jismoniy tarbiyaning boshqa turlaridan farqli 
o‟laroq, yuklamalar asta-sekingina emas, balki maksimal suratda ham o‟sib boradi. 
«Maksimum» so‟zini bu erda sport bilan ko‟p yillar davomida shug‟ullanilganda 
yuklamaning perspektiv ko‟paya borishi ma‟nosida ham, sport taraqqiyotining har 
bir yangi bosqichida eng ko‟p yuklamalardan sistemali ravishda foydalanib borish 
ma‟nosida ham tushunmoq kerak. Sport mashg‟u-lotlarining mazkur xususiyati 

---

267 
uning ilmiy printsipi sifatida birinchi marta A.N.Krestovnikov tomonidan 
ta‟riflangan. Mashg‟u-lot yuklamalarining ta‟siri ostida organizmda sodir 
bo‟ladigan o‟zgarishlarning miqdori ish qobiliyati «o‟ta tiklanishi»ga bog‟liq 
ekanining topilishi bu printsipni tasdiqlagan eng muhim faqat bo‟ldi (G.F.Folbort, 
M.Ya.Gorkin, D.Matveevlar hamkorliklari bilan, N.N.Yakovlev, L.I.Yampolskaya 
va boshqalar). 
«
Maksimal yuklama
» deganda ko‟pincha «
haddan tashqari ko‟p
», 
batamom charchatib tashlaydigan yuklama tushuniladi. Uni organizmning 
funkstional qobiliyatlari chegarasidagi, 
hech 
qachon uning 
moslashuv 
imkoniyatlaridan tashqari chiqmaydigan yuklama deyish to‟g‟riroq bo‟ladi. Agar 
sportchi mashq qila turib o‟zining moslashuv imkoniyatlari me‟yoridan chiqib, 
«haddan tashqari charchab qolsa» va buning natijasida o‟ta mashq bilan 
chiniqqanlik holatiga tushib qolsa, unda mazkur yuklama maksimal emas, balki 
haddan tashqari yuklama bo‟ladi. Maksimal yuklama esa organizmga uning 
fiziologik normalariga to‟la mos tushadigan talablar qo‟yib, mashq bilan 
chiniqqanlik eng yuqori darajaga ko‟taruvchi omil hisob-lanadi. 
Maksimal yuklamaning aniq miqdor o‟lchami, tabiiyki, sportchining 
oldindan qay darajada mashq bilan chiniqqanligiga, uning individual 
xususiyatlariga hamda sport turining xususiyatlariga bog‟liq. Masalan, yugurishga 
endi o‟rganayotgan stayer uchun bir mashg‟ulotda 10-15 kilometr atrofida 
yugurish maksimal hisoblansa, yuksak malakali stayerlar bir mashg‟ulotda 60 
kilometr va undan ortiq masofani bemalol bosib o‟tadilar, kichik razryadli 
shtangachilarning mashg‟ulotlari vaqtida maksimal yuklama kamdan-kam 10 
tonnaga boradi, eng kuchli og‟ir atletikachilar esa bu miqdorni 20-30 tonnaga va 
undan ortiq darajaga (og‟irlik kategor-iyasiga qarab) etkazadilar. Bunda 
shtanganing o‟rtacha og‟irligi 130-180 kilogramm va undan ortiq bo‟ladi. Hozirgi 
zamon sport amaliyoti mashg‟ulot yuklamalarining rastional miqdori haqi-dagi 
ilgarigi tasavvurlarni ancha o‟zgartirib yubordi. Insonning imkoniyatlari va 
ularning taraqqiy etish darajasi eng dadil taxminlardan ham yuksakroq bo‟lib 
chiqdi. Shu munosabat bilan oshirilgan mashg‟ulot yuklamalari amalda tobora 

---

268 
kengroq va dadil qo‟llanilmoqda. Yuklamalar miqdori ayrim mashg‟ulotlarda ham, 
haftalik, oylik va yillik jami mashg‟ulotar ma‟nosida ham ortib bormoqda. 
Yaqindagina faqat etakchi sportchilar ishlatib kelgan yillik yuklama hajmi 
endilikda o‟rta malakali sportchilar uchun me‟yor bo‟lib qolmokda.
Yuklamani oshirishda asta-sekinlik va maksimal yuklamani qo‟llash, garchi 
ular o‟rtasida qarama-qarshiliklar bo‟lishi mumkin bo‟lsada, bir-birini inkor 
etmaydi. Maksimal yuklamalardan foydalanish dastlabki tayyorgarlik jarayonida 
ularning asta-sekin yuksala borishining natijasi bo‟lmog‟i kerak. Aks holda 
maksimal yuklamalar salomatlikni mustahkamlash va sport yutuqlarini o‟stirish 
ishiga qarama-qarshi bo‟lib chiqadi. Yuklamaning chegarasi har doim 
organizmning mazkur taraqqiyot bosqichidagi imkoni-yatlariga muvofiq ravishda 
belgilanishi kerak. Mashg‟ulot nati-jasida funkstional va moslashuv 
imkoniyatlarining osha borishiga qarab yuklamaning maksimumi asta-sekin ortib 
boradi: oldingi bosqichda maksimal bo‟lgan ko‟rsatkich undan keyingi bosqichda 
oddiy yuklama bo‟lib qoladi. 
Mashg‟ulot yuklamalarining ortib borishi jarayonida, yuqorida aytib 
o‟tilganidek, ularning hajmi va intensivligi o‟zga-radi. Lekin ularning o‟sa borishi 
barcha boskiqlarda birdek parallel ravishda bo‟lmaydi. Ma‟lum bosqichlarda hajm 
ko‟proq yuksalsa, boshqalarida intensivlik ortadi. Bu nisbatan uncha katta 
bo‟lmagan mashg‟ulot jarayonlari uchun ham, ko‟p yillik sport faoliyat uchun ham 
xarakterlidir. 
Biroq sportchi butun umri davomida yuklamani cheksiz ort-tirib bora 
olmaydi. Sportchining asosiy faoliyati - yaratuvchi mehnat. Ana shu mehnat bilan 
sport mashg‟uloti muvofiqlashmog‟i kerak. Yosh o‟tishi bilan organizm 
funkstional imkoniyatlarining tabiiy suratda pasayib borishini ham hisobga olmoq 
kerak. Bularning hammasi mashg‟ulot yuklamalarini ma‟lum qolipga solib 
qo‟yadi. Lekin amalda ana shu qolip doirasidagi barcha imkoniyat-larni to‟la 
ishlatib bo‟lgan bironta ham sportchi topilmasa kerak. Aslida eng avval 
yuklamalarning umumiy hajmi chegarasiga etishi kerak, chunki u eng ko‟p vaqt 
sarflash bilan bog‟liq. Intensivlik esa (juda bo‟lmaganda ayrim ko‟rsatkichlari 

---

269 
bo‟yicha) yosh ulg‟ayishi natijasida cheklovchi faktorlar paydo bo‟lguncha o‟sib 
boraveradi. Bunday faktorlar paydo bo‟lgandan keyin yuklamalarni faqat 
mashg‟ulot bosqichlari chegarasidagina orttira borish mumkin. 
Sport mashg‟ulotining ko‟zdan kechirib chiqilgan qonuniyatlari bemalollik 
va individuallashtirish printsiplariga alohida ahamiyat berish kerakligini taqozo 
etadi. Organizm funkstional imkoniyatlariga nihoyat darajada yuksak talablar 
qo‟yilishi munosabati bilan yosh taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida, 
shuningdek, salomatligi bir muncha zaif bo‟lgan shaxslar uchun yohud etarli 
darajada tayyorgarlik ko‟rmagan kishilar uchun sport mashg‟u-loti jismoniy 
tarbiyaning yaroqli formasi hisoblanmaydi. Binobarin, bemalollik muammosi 
sportga 
tadbiq 
etilganda, 
jismoniy 
tarbiyaning 
boshqa 
vositalaridan 
foydalanilgandagiga qaraganda ko‟proq qat‟iy cheklashlar shart ekanini hisobga 
olgan holda hal qilinishi zarur. Shuningdek, sport mashg‟ulotlariga kirishishdan 
avval dastlabki umumiy jismoniy tayyorgarlik va chuqur vrach-pedagog 
nazoratidan o‟tish asosiy shart ekanligi o‟z-o‟zidan ko‟rinib turibdi. 
Tibbiy-pedagog nazoratining ahamiyati sport yutuqlarining o‟sishi bilan 
birga yuksala boradi. Sportchi o‟z imkoniyatlarining absolyut maksimumiga 
qanchalik yaqinlashsa, mashg‟ulot effektiga chuqur baho berishning va shu asosda 
bundan keyingi taraqqiyot vosita va metodlarini tanlashda qat‟iy 
individuallashtirishning roli shunchalik katta bo‟ladi. Murabbiy, olim, vrach, va 
sportchining doimiy hamkorligi hozirgi kunda ilg‟or sport amaliyotining tipik 
hodisasiga aylanib qolayotgani bejiz emas. 
Asta-sekin yuklamani oshirish uchun: 
- yillik ish hajmini 10-200 dan 1300-1500 soatga ko‟paytirish kerak: 
- mikrotsikllar ichida mashg‟ulotlar 2-9 tadan 15-20 va undan ko‟pga 
ko‟paytirish: 
- mashg‟ulotlarni bir kun ichida 1 dan 3-4 martaga ko‟paytirish: 
- katta yuklamali mashg‟ulotlarni xafta mikrotsikli ichida 5-7 taga oshirish: 
- tanlangan yo‟nalishda mashg‟ulotlar sonini ko‟paytirish sportchi 
organizmini funkstional imkoniyatlarini jalb qiladi: 

---

270 
- «qattiq» rejimda umumiy hajmni oshishi maxsus chidamlilikni oshishiga 
yordam beradi. 
Maksimal yuklamadan foydalanish faqat sistemalilik printsipiga qat‟iy amal 
qilingan sharoitdagina mumkin, faqat mashg‟ulotlar davomiyligining chuqur 
o‟ylangan tizimnigina, mashg‟ulot jarayonining uzluksizligi hamda yuklama bilan 
dam olishning rastional suratda almashlab turilishigina bunday yuklamalarning 
ijobiy samara berishini ta‟minlashi mumkin.