Yusupova nargiza shakirovna jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi

 
13.4.6. Harakatni qismlarga bo‟lib o‟rgatish uslubi 
Tarkibiga ko‟ra murakkab bo‟lgan xarakatlarni qismlarga bo‟lib o‟rgangan 
ma‟qul. Bu uslubda xarakatlar tizimi nisbatan mustaqil qismlarga (tizimchalarga) 
bo‟linadi, ular alohida o‟rganiladi va keyinchalik bir butun qilib birlashtiriladi. 
Masalan: “Oldinga cho‟zilib dumalash”
Ijobiy tomonlari: 
- o‟rganish uchun lozim bo‟lgan qismga barcha e‟tibor qaratiladi; 
- xatoga yo‟l qo‟yilgan qismlarini qayta bajarilmaydi; 
- mashqni to‟laligicha bajarishga qaraganda kamroq charchaydi. 
Uslubning kamchiliklari: 
Uni xarakatlar qismga ajralmaydigan yoki ajralsa ham texnikaga putur 
etadigan holatlarga qo‟llab bo‟lmaydi. 
Masalan: bir oyoqni siltab va ikkinchisi bilan itarilib qo‟llarda turish. 
- mashqlarni har qanday va hatto omilkorlik bilan qismlarga ajratish 
xarakatning qaysidir xususiyatlarini (vaqt, kuch, ritmikligi) yo‟qotishga olib 
keladi. 
Uslubga talablar: 
- ajratiladigan qismlariga putur etkazmay qismlarga bo‟lish lozim. 
Masalan: «Joyida turib orqaga salto qilish” buni “oyoqni faqat ko‟krakka 
bukkan holatda yuqoriga sakrash” ni o‟rganishga kirishmasdan, orqaga ham 
burilish holatini yuzaga keltirish lozim. Guruhda chalqancha yotgan holatda 
yuqoriga sakrash to‟shakka qaytish. 
- ajratilgan qismlarini o‟rganish mashqlari sifatida harakat faoliyatiga 
kiritgani ma‟qul. 
Sakrashlar: uzunlikka sakrash, sakrab chopish, qadamlab sakrash, uch marta 
sakrashga o‟rganishda yondoshtiruvchi mashqlar bo‟lib hisoblanadi. 
Bu usulni texnik jihatdan murakkab bo‟lgan sport turlarida (sport va 

---

257 
gimnastika, konkida figurali uchish, akrobatika va boshqalar) ayniqsa samarasi 
hisoblanadi. 
Uslubning turlari: 
- harakat qismlarini ketma-ket o‟rganish va ularni bir butunga qo‟shib 
o‟rgatish (suzish usullariga o‟rgatish), 
- harakat qismlarini ketma-ket o‟rganish va ularni bir-birini asta-sekin 
bog‟lash (sport gimnastikasi-snaryadda mashqlar) 
- aniqlik kiritish maqsadida harakat qismlarini qisqa muddatga ajratish, 
- harakat qismlarini “o‟rganish mashqlari” shaklida ishlash. 
- asosan jismoniy sifatlarni tarbiyalashga qaratilgan usullar (rivojlanish 
usullari). 
Tashqi yuklama va dam olishning turli shakllarini aql bilan biriktirish 
(qo‟yilgan vazifaga muvofiq ravishda) uslubning asosini tashkil etadi. 
Yuklamaning turlari: 
Standart yuklama - mashq davomida mushaklar ishining jadalligi va 
yuklamaning tashqi tomoni doimiy kattaligi saqlanadi. Yuklamaning ichki tomoni 
(fiziologik, ruhiy) ham doimiy bo‟ladi va ishning davomiyligi proporstional 
ravishda o‟zgaradi. 
Masalan: aynan bir xildagi og‟irlikni ko‟tarish (ko‟p marta),
- aytilgan tezlikda yugurish. 
O‟zgaruvchan yuklamalar - mashq jarayonida yuklamaning jadalligi 
o‟zgaradi. Agar u ko‟payish tomonga bo‟lsa, o‟suvchi hisoblanadi. Agar 
kamayuvchi tomonga bo‟lsa pasayuvchi hisoblanadi. Agar har ikki tomonga 
bo‟lsa, o‟zgaruvchan yuklama hisoblanadi. 
O‟suvchan yuklama organizmning funkstional holatini oshi-radi. Pasayuvchi 
yuklama mushaklar ish hajmini oshirishga imkon beradi. O‟zgaruvchan yuklama 
tanani uning faoliyati turli daraja-larini oson qo‟shilishiga moslaydi. 
Standart yuklama bilan mashq usullari. 
Standart yuklamaning ma‟nosi shundaki, mashq jarayonida mushak 
ishlarining doimiy jadalligi, boshqacha aytganda yuklama-ning tashqi tomonining 

---

258 
doimiy kengligi saqlanadi. 
Yuklamaning ichki tomoni (fiziologik, ruhiy) doimiy bo‟lib qolib, ish 
davomiyligiga mos ravishda ortadi. 
Standart yuklama mashqlar usullari tanani ana shu yukka moslashtirishga va 
erishilgan qayta qurishni mustahkamlashga qaratiladi. 
Ularga bir tekisdagi bajarish uslubi mansub. 
Yuklama dam olish oraligi bilan uzilmaydi va tashqi kattaliklar (uzoq bir 
xildagi yugurish, eshkak eshish, suzish) bo‟yicha o‟zgarmaydi. 
Masalan: bir xildagi tezlikda yugurish, tortilish, arqon bilan sakrash va h.k. 
O‟zgaruvchan yuklamaning mashqlar uslublari o‟zgaruvchan yukla-malar - 
mushak ishlarining jadal o‟zgarishi bilan bog‟liq. Ular quyidagicha bo‟lishi 
mumkin: 
- tana vazifaviy imkoniyatlarini oshishiga olib keluvchi o‟suvchan yuklama. 
Asta-sekin tezlikni oshirib boruvchi yugurish, borgan sari og‟irroq yuk ko‟tarish, 
snaryadni uloqtirish masofasini uzaytirib borish. 
- mushaklar ishi hajmini ko‟paytirish imkonini beruvchi kama-yuvchan 
yuklama. Tezlikni kamaytiruvchi yugurish, kamroq og‟irlik-dagi yukni ko‟tarish, 
snaryad otiladigan masofani kamaytirish.