Yusupova nargiza shakirovna jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi

 
14.2. Sportchi umumiy va maxsus tayyorgarligining birligi 
Sportda ixtisoslashish sportchining har tomonlama rivoj-lanishini inkor 
etmaydi. Aksincha organizmning funkstional imkoniyatlarini umumiy yuksaltirish, 
jismoniy va ruxiy qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirish asosidagina 
tanlangan sport turida mumkin qadar ko‟proq yutuqqa erishiladi. Sport 
amaliyotidagi butun tajriba ham, nazariy va eksperimental tadqiqotlarning juda 
ko‟p ma‟lumotlari ham ana shuni ta‟kidlaydi (A.N.Krestovnikov, G.V.Vasilev, 
N.G.Ozolin, L.P.Matveev, N.N.Yakovlev, X.Mittenstvey va boshqalar). 
Sport yutuqlari sportchining har tomonlama taraqqiy etganligiga 
bog‟liqligining ikkita asosiy sababi bor. Birinchidan, organizmning ajralmas 
ekanligi - uning barcha a‟zolari, sistema va vazifalari faoliyat va taraqqiyot 
jarayonida o‟zaro uzviy bog‟liqdir. Qaysi jismoniy sifat ko‟proq, qaysinisi kamroq 
rivojlanishi zarur ekani, har qaysi sport turining o‟ziga xos nisbatda bo‟lsa-da, 
biron jismoniy qobiliyatni g‟oyat yuksak darajada rivojlantirishi uchun organizm 
funkstional imkoniyati umuman yuksak bo‟lishi shart, ya‟ni har tomonlama 
rivojlanish jarayonidagina bunga erishish mumkin degan umumiy qonuniyat ham 
hamisha kuchda qoladi. Ikkinchidan, turli harakat malakalari va mahoratlari o‟zaro 
hamkorlikda ishlaydi. Sportchi tomonidan o‟zlashtirilgan harakat malakalari va 
mahoratlari doirasi qanchalik keng bo‟lsa (albatta tanlangan sport turining o‟ziga 

---

263 
xos xususiyatlariga bog‟liq bo‟lgan ma‟lum me‟yorda) harakat faoliya-tining yangi 
formalarini yaratish va ilgari o‟zlashtirilganlarini takomillashtirish uchun 
shunchalik qulay asos mavjud bo‟ladi. Yangi harakat formalari ilgari tarkib topgan 
formalar asosida paydo bo‟ladi va ularning u yoki bu elementlarini o‟z ichiga 
oladi. Xilma-xil harakat koordinastiyalarini o‟zlashtirish jarayonida bu yo‟lda 
uchraydigan qiyinchiliklarni enga borish natijasida harakat faoliyatini yana ham 
takomillashtirish qobiliyati, trenirov-kalanish rivojlanishi yana ham muhimroqdir. 
Demak, sportda takomil topishning ob‟ektiv qonunlari sport mashg‟uloti 
chuqur ixtisoslashtirilgan jarayon bo‟lishi bilan birga, xar tomonlama rivojlanishga 
olib kelishini talab qiladi. Shunga ko‟ra sport trenirovkasida umumiy va maxsus 
tayyorgarlik bir-biriga mahkam qo‟shib olib boriladi.
Shu narsa muhimki, umumiy va maxsus tayyorgarlikning organik 
hamohangligi faqat sport takomillining qonuniyatlariga javob beribgina qolmay, 
balki hamma narsa insonni har tomonlama o‟stirishga qaratilgan tarbiya 
sistemasining umumiy qonuniyat-lariga ham mos keladi. Shuning uchun umumiy 
va maxsus tayyorgarlik birligini shaxsni har tomonlama rivojlantirishning umumiy 
printsipini sport mashg‟ulotida aniq ifoda etadigan sport maktabining eng muhim 
printsipi deb qarash zarur. 
Sportchining umumiy va maxsus tayyorgarligini birligi degan so‟z sport 
yutuqlariga erishishga hamda oqibat natijada sportdan tarbiya vositasi sifatida 
foydalanishga ziyon etmazmay turib, bu birlikning qaysidir tomonini 
mashg‟ulotdan olib tashlab bo‟lmaydi, demakdir. Umumiy va maxsus 
tayyorgarlikning birligi shuningdek, ular mazmunining bir-biriga bog‟liq ekanligi 
bilan ham ifodalanadi, chunki umumiy jismoniy tayyorgarlikning mazmuni, 
yuqorida ko‟rsatib o‟tilganidek, tanlangan sport turining xususiyatlariga qarab 
belgilanadi, maxsus tayyorgarlikning mazmuni esa umumiy tayyorgarlik natijasida 
paydo bo‟lgan shart-sharoitlarga bog‟liq bo‟ladi. 
Umumiy va maxsus tayyorgarlik birligini dialektik tarzda qarama-qarshi 
birlik sifatida tushunmoq kerak. Mashg‟ulot vaqtida, bu birlik tomonlarining har 
xil ishga birdek foyda keltiravermaydi. Har bir aniq holatda ma‟lum me‟yor 

---

264 
mavjud bo‟lib, uning buzilishi sportda taraqqiyotga erishishga halaqit beradi. Bu 
me‟yor tanlangan sport turining o‟ziga xos xususiyatlariga hamda boshqa bir qator 
shart-sharoitlarga bog‟liq. Amalda mashg‟ulot jarayonining ayrim etaplarida 
umumiy tayyorgarlikka etarli baho bermaslik hollarini ham, unga haddan tashqari 
ko‟p o‟rin berib yuborish hollarini ham kuzatish mumkin. Bu yana shu bilan 
murakkab-lashadiki, umumiy va maxsus tayyorgarlikning optimal nisbati doimiy 
bo‟lib qolmay, balki sport takomilining turli etaplarida qonuniy suratda turlicha 
o‟zgarib turadi. Hozir bu muammo garchi to‟liq hal etilmagan bo‟lsa-da, mazkur 
o‟zgarishlarning asosiy tendenstiyalari aniqlab chiqilgan. Mazkur muammoning 
qanday hal etilishini bir yillik va ko‟p yillik mashg‟ulot strukturasiga tavsif 
berilishi munosabati bilan quyida ko‟rsatiladi.