O’tgan ajdodlarimiz Yosh psixologiyasining muammolarini izchil va atroflicha, muayyan yonalishda, ma’lum konsepsiya asosida o’rganmagan bo’lsalar ham, allomalarning asarlarida mazkur holatlarning aks etishi, namoyon bolishi, rivojlanishi va o’zgarishlari to’g'risida qimmatli fikrlar bildirganlar. Bular to’rt xil manbalarda uchraydi. Ularning biri xalq ijodiyoti; rivoyatlar, maqollar, matallar va masallar; ikkinchisi maxsus ijodkor kishilira (hatto, xukmdorlar) muayyan shaxsga bagishlab yozgan o’git-nasihat va hikoyalar, uchinchisi - qomusiy, o’rta Osiyo mutafakkirlarining ilmiy-nazariy qarashlari; to’rtinchisi - turli davrlarda ijod qilgan shoir va yozuvchilar ijodining mahsullari, ya’ni badiiy asarlardir.
Abu Nasr Forobiyning inson va uning psixikasi haqidagi ahloqiy-falsafiy mushohadalari Ideal shahar aholisining fikrlari, Masalalar mohiyati, Falsafiy savollar va ularga javoblar, Jism va aksidensiyalarning shakllariga qarab bolinishi, SHarhlardan, Xikmat ma’nolari, Aql manolari to’g’risida kabi qator asarlarida bayon etilgan. Abu Rayhon Beruniy ozining o’tmish yodgorliklari kitobida inson hayotiga doir xilma-xil malumotlarni keltiradi. Shu jumladan,, olim kishilarning jismoniy tuzilishi, umrlarning uzun-qisqaligi to’g’risida bildirgan mulohazalar diqqatga sazovordir. Beruniy odam uzoq vaqt yashashining sababini biologik va irsiy omillar bilan bog’laydi. Bu jihatdan uning Hindiston, Mineralogiya asarlari, Ibn Sino bilan yozishmalari alohida ahamiyatga ega.
Ibn Sinoning 5 tomlik Tib qonunlari asarida organizmning tuzilishi, undagi nervlar va nerv yollari, fiziologik jarayonlar bilan bogliq psixik jarayonlar bilan bogliq psixik jarayonlar haqida ancha muhim ma’lumotlar bor. Uning Odob haqida risolasi ham inson shaxsini shakllantirish to’g’risidagi jiddiy asardir.
Yusuf Xos Xojibning Qutadg’u bilig asaridagi ma’lumotlar ham hozirgacha o’z qimmatini yo’qotmagan.
AQSHlik psixolog Dj. Bruner (1915) shaxsning tarkib topishi bilan talim ortasida ikkiyoqlama aloqa mavjudligi aytib, insonning kamolot sari intilishi bilan olish samaradorligini oshirsa, oqitishning takomillashuvi uning ijtimoiylashuvi jarayonini tezlashtiradi, deb uqtiradi.
SHu tariqa Yosh psixologiyasi fani qator rivojlanish bosqichlaridan otib, bugungi darajasiga erishdi. Uning rivojlanishiga orta Osiyo allomalari, rus va chet el psixologlari munosib hissalarini qoshdilar. YUqorida aytilgan nazariyalar, amaliy va ilmiy malumotlar, tadqiqotchilar yaratgan metodikalarning oz ahamiyatini saqlab kelmoqda.
Yosh davrlarining tabaqalash nazariyalari.
Psixologiya fanida Yosh davrlarini tabaqalash bo’yicha qator mustaqil nazariyalar mavjud, ular inson shaxsini tadqiq qilishga har xil nuqtai nazardan yondashadi va muammoning mohiyatini turlicha yoritiladi. Ularga biogenetik, sotsiogenetik, psixogenetik, kognitivistik, psixo-analitik, bixevioristik nazariyalarni kiritish mumkin. Quyidagi mazkur nzariyalar va ularning ayrim namoyandalar ifodalagan Yosh davrlarini tabaqalash prinsiplarini ko’rib chiqamiz.
Biogenetik nazariyada insonning biologik etilishi bosh omil sifatida qabul qilingan, qolgan jarayonlarning rivojlanishi ixtiyoriy bolib, ana shu omil bilan ozaro bogliqdir. Mazkur nazariyaga binoan, rivojlantirish bosh maqsadi biologik determinantlrga (aniqlovchilarga) qaratiladi va ulardan ijtimoiy-psixologik xususiyatlar kelib chiqadi.
Rivojlanish jarayonining ozi, dastavval biologik universal bosqichich sifatida talqin qilinadi.
Biogenetik qonun F.Myuller va E.Gekkel kashf qilgan. Biogenetik qonun organning rivojlanishi nazariyasini tashviq qilishda hamda antidarvinchilarga i kurashdi muayyan darajada tarixiy rol oynagan. Biroq unda organning individual va tarixiy rivojlanishi munosabatlarini tushuntirishda qopol xatolarga yol qoyilgan. Jumladan, biogenetik qonunlarga kora, shaxs psixologiyasining individual rivojlanishi (ontogenez) butun insoniyatning tarixiy rivojining (filogenez) asosiy bosqichlarini qisqacha takrorlaydi.
YOshdavrlar psixologiyasida qo‘llaniladigan metodlar.
2. Qiyoslash va longityud metod.
3. Biografiya metodi va boshqa yordamchi metodlar.
Yosh davrlar psixologiyasi o‘rganadigan faktlarni muayyan psixologik usullar, metodlar hamda qoidalar yordamida tadqiq etadi. SHaxsning ontogenetik taraqqiyotida ro‘y beradigan psixik o‘zgarishlar, yangilanishlar, ularning kechishi, shart-sharoitlarini tadqiq etishda umumiy psixologiya metodlaridan keng foydadanadi. SHuningdek Yosh davrlar psixologiyasi o‘zining maxsus metodlariga ham egaki, ular orqali psixik o‘sish jarayonini uzluksiz, kompleks o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Yosh davrlar psixologiyasida umumiy psixologiyaning kuzatish, eksperiment, anketa, test, so‘rov kabi metodlari hamda kompleks, biografik metod, longityud metod, egizaklar metodi, faoliyat maxsullarini tahlil qilish kabi maxsus metodlari qo‘llaniladi. Fan va texnika taraqqiyoti shaxs psixikasi taraqqiyotining xususiyatlarini eksperimental ravishda o‘rganish uchun murakkab va nozik asboblarni yaratish imkonini berdi. Eksperimental materiallar asosida asta-sekinlik bilan turli yoshdagi bolalar psixikasi taraqqiyotining qonuniyatlari aniqlana boshlandi.
Muammoli savol: Yosh davrlar psixologiyasida psixologik qonuniyatlarni tekshirish qanday bosqichlarda olib boriladi?
Yosh davrlar psixologiyasi fani ham psixologiya ilmining boshqa soxalari singari o‘zining ilmiy-tadqiqot metodlariga ega. Psixologik qonuniyatlarni muayyan reja asosida olib boriladigan tekshirishlar tufayligina xolisona aniqlik kiritish mumkin. Psixologik tadqiqotlar jarayonini quyidagi asosiy bosqichlarga bo‘lish maqsadga muvofiqdir:
Muammoning qo‘yilshi. Xar qanday ilmiy-tekshirish ishlari kabi, psixologiyada olib boriladigan ilmiy tekshirish ishlari ham nazariy va amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan muammoni aniqlashdan, shuningdek bu muammo fanda qanchalik yoritilganligini aniqlash maqsadida mazkur mavzuga oid ilmiy va maxsus adabiyotlarni taxlil qilishdan boshlanadi.
. Tadqiqot metodikasini tanlash. Psixologik tadqiqotlar turli metodlar {bu metodlar xaqida quyida batafsil fikr yuritiladi) bilan olib boriladi. Tekshirishlarning muvaffaqiyatli chiqishi ko‘p jixatdan metodni to‘g‘ri tanlashga bog‘liq bo‘ladi.
. Ma’lumotlarni to‘plash. To‘plangan ma’lumotlar o‘rganilayotgan muammoga mos bo‘lishi yoki ularni to‘plash maqsadga muvofiq ravishda olib borilishi zarur. Ilmiy ma’lumotlarga bo‘lgan asosiy talablar - bu ularning xolisona, to‘la va izchil bo‘lishidir. To‘plangan ma’lumotlar o‘rganilayotgan muammoni har jixatdan tavsiflab berishi kerak,
Ma’lumotlarni qayta ishlash. To‘plangan ma’lumotlarni matematik va mantiqiy jixatdan ishlab chiqish umumiylikni, xususiylikni topish va ularni tasodifiy ma’lumotlardan ajratash imkonini beradi. Bunda to‘plangan ma’lumotlarning o‘rtacha miqdori (arifmetik, kvadrat va xokazo), protsentlari aniqlanadi, sonlarga oid ma’lumotlar jadvallarga joylashtiriladi, grafik, diagramma va chizmalarda o‘z aksini topadi. Murakkab mutanosiblikdagi ma’lumotlarni topishda esa variatsion statistika metodlari qo‘llaniladi.
Qonuniyatlarning ifodalanishi. Bu tadqiqotning bir muncha murakkab va masxuliyatli bosqichi xisobanadi. CHunki, bu bosqichda ma’lumotlarning moxiyatiga qanchalik chuqur tushunilganligi, ularning o‘zaro bog‘liqligini xisobga olib, olingan ma’lumotdan xar turli xulosa chiqarish mumkin. Ko‘pincha chiqarilgan xulosalar ta’miniy xarakterga ega bo‘lib, keyingi tekshirishlar uchun asos bo‘ladi.
Qonuniyatni amalda qo‘llash. Aniqlangan qonuniyatlar ma’lum bir amaliyot sohasida qo‘llaniladi. Amalda qo‘llash aniqlangan qonuniyatning to‘g‘riligiga batamom ishonch xosil qilish imkonini beradi. Ko‘pincha o‘qituvchilar o‘z amaliy faoliyatlarida shaxsiy kuzatishlari va boshqalarning tajribalarini umumlashtiradilar. Biroq, bunday umumlashtirishlar ilmiy jihatdan etarli asoslangan bo‘lmaydi, ya’ni, muammo aniqligi va teranligi bilan ajralib turmaydi.
Muammoli savol: Yosh davrlar psixologiyasining maxsus metodlari qaysilar?
Psixolog B.G.Anan’ev psixikani o‘rganish metodlarini to‘rt guruhga ajratib, ularni tashkiliy, empirik, (amaliy), natijalarni qayta ishlash yoki natijalarni sharxlash metodlari deb nomlagan. Bu guruxlar o‘zining maqsad va vazifasi bo‘yicha yana bir necha toifa hamda turlarga bo‘linadi. Quyida mazkur metodlarning umumiy va o‘ziga xos xususiyatlari hamda qiyosiy tavsifini keltiramiz.
Tadqiqot metodlarining birinchi-tashkiliy guruxi o‘z ichiga qiyoslash, longityud (uzluksiz) kompleks (ko‘pyoqlama) deb atalgan turlarni oladi. Qiyoslash metodidan umumiy psixologiya sotsial psixologiya (katta yoki kichik guruxlarni hamda ularning xar bir toifalarini) meditsina psixologiyasi (sog‘lom va bemor kishilarning psixik xususiyatlarini) sport psixologiyasi (sportchilarning xolati, kuchliligi va ishchanligini) o‘zaro taqqoslash kabilarda unumli foydalaniladi.
Yosh davrlar psixologiyasida esa qiyoslash metodi turli yoshdagi odamlarning bilish jarayonlari, shaxs xususiyatlari, bilimlarni o‘zlashtirishi, aqliy qobiliyati, salohiyati, rivojlanish dinamikasi, jinslarning tafovutlari va o‘ziga xosligi kabilarni o‘rganishda qo‘llaniladi. Yosh davrlar psixologiyasida qiyoslash metodi bilan bir vaqtda longityud (uzluksiz) metodi ham qo‘llaniladi. Uning boshqa metodlardan farqi bir yoki bir nechta sinaluvchilar uzoq muddat, xatto o‘n yillab tekshirishidir. Longityud metodidan foydalanib, nemis olimi V.SHtern, fransuz tadqiqotchisi R.Zazzo, rus psixologlari N.A.Menchinskaya, A.N.Gvozdev, N.S.Leytes, V.S.Muxina va boshqalar tadqiqotlar olib borganlar. Mazkur metod orqali bir xil jinsli (Xasan-Xusan, Fotima-Zuxra) yoki aralash jinsli (Xasan-Zuxra, Fotima-Xusan) egizaklar kuzatilgan. SHuning uchun qator tadqiqotlarning «Ona kundaligi» (N.A.Menchinskaya, V.S.Muxina) deb nomlanishi bejziz emas. Uzoq vaqt bir shaxsni kuzatish, unda paydo bo‘layotgan yangi fazilatlarning rivojlanish dinamikasini, xulq-atvoridagi illatlarni oldini olish tadbirlarini, murakkab psixologik munosabatlarining ichki bog‘lanish qonuniyati hamda mexanizmi to‘g‘risida mukammal ishonchli barqaror ma’lumotlar to‘plash imkonini yaratadi.
Xozirgi fan va texnika taraqqiyoti psixologik tekshirishlarning ilmiyligini yanada oshirish uchun (sub’ektiv omillarning ta’sirini kamaytirish maqsadida) kompleks dastur asosida boshqa fanlar ( meditsina, fizika, fiziologiya, biologiya, sotsiologiya, kibernetika, statistika, filosofiya, logika va xakazolar) bilan birgalikda tadqiqot ishlari olib borishni taqazo etmoqda. Amaliy yo‘sindagi ilmiy tadqiqot ana shu ko‘p qirrali yondoshishni talab qiladi.
Psixologiya soxalarida (psixofiziologiya, kosmik psixologiya, meditsina psixologiyasi, injenerlik yoki aviatsiya psixologiyasi) tadqiqot ob’ektiga sistemali yondoshish prinsipi amalga oshirilmoqda. Kompleks metod yordamida o‘rganilayotgan ob’ektdagi o‘zgarishlar turli nuqtai-nazardan taxlil qilinadi yoki ularga turlicha yondoshiladi. Masalan, bolada oddiy bilimlarni o‘zlashtirish xususiyati psixologik jixatdan tekshirilayotgan bo‘lsa, kompleks yondoshish ta’sirida ana shu o‘zlashtirishning falsafiy, mantiqiy, fiziologik, ijtimoiy, biologik xususiyatlari yoritiladi. Aytaylik keksayishning biologik omillarini o‘rganish uning psixologik, fiziologik, mantiqiy jixatlarini yoritishda xizmat qiladi.
Kompleks dastur yordamida amalga oshirilgan tadqiqot natijasi ilmiy ahamiyatga ega bo‘lib insonshunoslik muammolarini hal qilishda katta yordam beradi.
Ilmiy tadqiqot metodikalarining ikkinchi guruxi empirik metodlaridan iborat bo‘lib, bu guruxga kuzatish, eksperiment, test, anketa, so‘rov, sotsiometriya, suhbat, intervg‘yu, faoliyat jarayoni va uning maxsulini tahlil qilish, tarjimai xol kabilar kiradi va ular sinash, tekshirish, diagnoz va prognoz vazifalarni bajaradi. Insonda tug‘ilganidan umrining oxirigacha sodir bo‘ladigan psixologik o‘zgarishlarni chuqurroq va ob’ektivroq tadqiq etish uchun kerak.
L.S.Vigotskiy, P.P.Blonskiy, S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontev, B.G.Ananev,
L.I.Bojovich singari yirik psixologlarning asarlarida o’z aksini topa boshlagan.
Keyinchalik ushbu masala bilan shug’ullanuvchilar safi kengayib bordi. Xuddi shu
boisdan shaxsning tuzilishi, ilmiy manbai, rivojlanishning o’ziga xosligi bo’yicha
yondashuvda, muayyan darajada tafovutga ega. Hozirgi davrda shaxsning
rivojlanishi yuzasidan mulohaza yuritilganda olimlarning ilmiy qarashlarini
muayyan guruhga ajratish va undan so’ng ularning moshiyatini ochish maqsadga
muvofiq. Bizningcha, ontogenezda shaxs taraqqiyotini bir necha bosqichlarga
ajratish va ularning har biriga aloshida ilmiy psixologik ta'rif berish nuqtai
nazaridan yondashish quyidagi nazariya va yo’nalishlarni tashkil qiladi. Jumladan,
rivojlanishdagi inqirozga binoan (L.S.Vigotskiy), motivasion yondashish
(L.I.Bojovich), faoliyatga ko’ra munosabat (D.B.Elkonin), shaxsning ijtimoiylasvi xususiyatiga e'tiboran (A.V.Petrovskiy), shaxsni tutgan
pozisiyasini shisobga olib (D.I.Feldshteyn) va hokazo.
L.S.Vigotskiy jahon psixologlari shaxsning tuzilishi va rivojlanishiga oid
nazariyalarni tanqidiy tashlil qilib, kamolotni vujudga keltiruvchi ruhiy
yangilanishlardan kelib chiqqan holda jarayonni quyidagi bosqichlarga ajratadi.
1. Chaqaloqlik davri inqirozi (krizisi).
2. Go’daklik davri - 2 oydan 1 yoshgacha. Bir yaharlik inqiroz.
3. Ilk bolalik davri - 1 yoshdan 3 yoshgacha. 3 yaharlik inqiroz.
4. Maktabgacha yoshdagi davr - 3 yoshdan 7 yoshgacha. ? yaharlik inqiroz.
5. Maktab yoshi davri - 8 yoshdan 12 yoshgacha. 13 yaharlik inqiroz.
6. Pubertat (jinsiy yetilish) davri - 14 yoshdan 18 yoshgacha. 17 yaharlik inqiroz.
L.S.Vigotskiy o’z asarlarida rivojlanishning har bir davrining o’ziga xos
xususiyatlariga chuqur ilmiy ta'rif bera olgan. Tadqiqotchi shaxsning rivojlanishida
eng muhim ruhiy yangilanishlar yuzasidan ham ilmiy, ham amaliy ahamiyat kasb
etuvchi mulohazalar bildirgan. Biroq uning fikrlari ichida o’ta munozarali,
bashsbob o’rinlar talaygina. Hozirgi zamon psixologiya fanida L.S.Vigotskiyning
shaxsning rivojlanishi nazariyasi ilmiy, tarixiy, ijtimoiy ahamiyat kasb etadi,
taraqqiyotni keltirib chiqaruvchi inqirozlarning roli to’g’risidagi mulohazalari va
olg’a surgan g’oyalari shu kunning talabi bilan hamoshangdir.
Sobiq Sovet psixologiyasining yirik namoyandasi, L.S.Vigotskiyning
shogirdi L.I.Bojovich shaxs shakllanishini muayyan davrlarga bo’lishda motivlarga
asoslanadi, shuning uchun bu yondashuvni motivasion deb yuritish mumkin.
L.I.Bojovich mulohazasiga binoan, shaxsning shakllanishi ushbu darajalardan
iborat: birinchi bosqich - chaqaloqlik - tug’ilgandan to 1 yoshgacha, ikkinchi
bosqich - motivasion tasavvur - 1 yoshdan 3 yoshgacha, uchinchi bosqich - "Men"
ni anglash davri - 3 yoshdan 7 yoshgacha, to’rtinchi bosqich - ijtimoiy jonzod
ekanligini anglash davri - 7 yoshdan 11 yoshgacha, beshinchi bosqich: a) o’z-
o’zini anglash davri - 12 yoshdan 14 yoshgacha, b) o’z o’rnini belgilab olish
(topish) davri - 15 yoshdan 17 yoshgacha.
L.I.Bojovich shaxs shakllanishining har bir bosqichini psixologik tavsifini
berib, ularni keltirib chiqaruvchi omillar, manbalar, turtkilar, mexanizmlar negizini
ochib berishga harakat qilgan. Olima fikrining yo’nalishi shaxs psixologiyasi bilan
uzviy bog’liq bo’lib motivasion yondashuvga bevosita tashlil va harsh
bo’ysundirilgan.
D.B.Elkoninning shaxs shakllanishi klassifikasiyasi yetakchi faoliyat
nazariyasiga (A.N.Leontev ta'limotiga) asoslanib, har bir taraqqiyot pallasida u yoki bu ko’rinishdagi faoliyat ustunlik qilish eshtimoliga suyanadi. Insonnig shaxs sifatida kamol topishi jarayonidagi yetakchi faoliyat roli ushbu nazariyaning asosini tashkil qiladi. D.B.Elkonin shaxs shakllanishining quyidagi bosqichlga ajratadi:
1) go’daklik davri - tug’ilgandan to 1 yoshgacha; asosiy faoliyat - bevosita
emosional muloqot,
2) ilk bolalik davri - 1 yoshdan to 3 yoshgacha; asosiy faoliyat - predmet bilan
manipulyasiya (nozik harakat) qilish,
3) maktabgacha davri - 3 yoshdan to 7 yoshgacha; asosiy faoliyat - rolli o’yinlar,
asosiy faoliyat - o’qish,
4) kichik o’smirlik davri - 10 yoshdan to 15 yoshgacha; asosiy faoliyati - shaxsiy
ichki (intim) muloqot,
5) katta o’smirlik yoki ilk o’spirinlik yosh davri - 16 yoshdan to 17 yoshgacha;
asosiy faoliyat - o’qish-kasb tanlash.
D.B.Elkoninning shaxs shakllanishi bosqichlari muayyan ko’lamdagi
psixologlar tomonidan iliq qarshi olinishiga qaramasdan, ma'lum darajada
munazarabob o’rinlar yo’q emasligini e'tirof qilindi. Bizningcha, har bir davrning o’ziga xos xususiyatlari faqat aloshida olingan faoliyat doirasi ta'siri bilan
chegaralanib qolmasligi, balki oraliq bosqichlari ham mavjudligi va undan kelib chiqqan holda ruhiy yangilanishlarda ham o’zgarish bo’lishi eshtimoldan sholi
emas. Shunga qaramasdan, D.B.Elkoninning mazkur nazariyasi psixologiya fanida, ayniqsa, yosh davrlari psixologiyasida eng ommaboplardan biri bo’lib qolmoqda.
Bolalar psixologiyasi fanining yirik namoyandasi A.A.Lyublinskaya shaxs taraqqiyotini muayyan bosqichlarga ajratishda pedagogik psixologiya
pozisiyasidan turgan holda faoliyat nuqtai nazardan unga yondashadi, ma'lum
davrlarga ajratadi va ularni atroflicha harshlab berishga intiladi.
1. Chaqaloqlik davri - tug’ilgandan to bir oylikgacha.
2. Kichik maktabgacha davri 1 oydan to 1 yoshgacha.
3. Maktabgacha yoshidan oldingi davr - 1 yoshdan to 3 yoshgacha.
4. Maktabgacha yoshi davri - 3 yoshdan to 7 yoshgacha.
5. Kichik maktab yoshidagi o’quvchilik davri - 7 yoshdan to 11 (12) yoshgacha.
6. O’rta sinf o’quvchisi davri (o’smirlik) - 13 yoshdan to 15 yoshgacha.
7. Yuqori sinf o’quvchisi davri - 15 yoshdan to 18 yoshgacha.
Pedagogik psixologiyaning taniqli namoyandasi V.A.Kruteskiy insonning
ontogenetik taraqqiyotini mana bunday bosqichlardan tarkib topish eshtimoli
mavjudligini asoslab berishga harakat qiladi.
1. Chaqaloqlik (tug’ilgandan to 10 kunlikgacha).
2. Go’daklik davri (10 kunlikdan to 1 yoshgacha).
3. Ilk bolalik davri (1 yoshdan to 3 yoshgacha).
4. Bog’chagacha bo’lgan yosh davr (3 yoshdan to 5 yoshgacha).
5. Bog’cha yosh davri (5 yoshdan to 7 yoshgacha).
6. Kichik maktab yoshi davri (7 yoshdan to 11 yoshgacha).
7. o’smirlik yosh davri (11 yoshdan to 15 yoshgacha).
Negadir mualliflarning aksariyati ontogenezda shaxsning rivojlanishini
qolgan bosqichlarini shisobga olmaydilar. Hozirgi zamon psixologiyasining taniqli
vakili A.V.Petrovskiy inson taraqqiyotiga shaxsni tarkib toptirishning sosial-
psixologik nuqtai nazardan yondashib, o’ziga xos original klassifikasiyasini
yaratadi. Ushbu nazariya negizida yuksalish, yetuklikka intilish g’oyasi yotganligi
sababli bolalik, o’smirlik, o’spirinlik davrlari yotadi, xolos. A.V.Petrovskiygacha
psixologlar taraqqiyotning bir tekis jishatini olib o’rgangan bo’lsalar, bundan
o’laroq u shaxs shakllanishining prososial (ijtimoiy qoidalarga rioya qilib) va asosial (aksijtimoiy) bosqichlari mavjud bo’lishi mumkinligini dalillab berishga harakat qiladi. Shuning uchun taraqqiyot uchta makrofazadan iborat ekanligini harshlab, uning birinchi turi bolalik davriga to’g’ri kelib, ijtimoiy mushitga moslashish, ko’nikish (adaptasiya), ikkinchisi o’smirlarga xos individuallashish (individualizasiya), uchinchichi o’spirinlik, ya'ni etuklikka intilish davrida individual holatlarni muvofiqlashtirish (birlashtirish) xususiyatlari bilan
tavsiflanadi. A.V.Petrovskiy shaxsning shakllanishini quyidagi bosqichlardan
iborat bo’lishini ta'kidlab o’tadi.
1. Ilk bolalik (maktabgacha yoshidan oldingi davr) - tug’ilgandan to 3 yoshgacha.
2. Bog’cha yoshi davri - 3 yoshdan to 7 yoshgacha.
3. Kichik maktab yoshidagi o’quvchi davri - 7 yoshdan to 11 yoshgacha.
4. o’rta sinf o’quvchisi (o’smirlik) davri - 11 yoshdan to 15 yoshgacha.
5. Yuqori sinf o’quvchisi (ilk o’spirinlik) davri - 15 yoshdan to 17 yoshgacha.
A.V.Petrovskiyning klassifikasiyasi qanchalik takomil darajada bo’lmasin,
taraqqiyotning oraliq bosqichlari, ularning o’ziga xos xususiyatlari mavjudligini
e'tirof etishga moyildir. Chunki ijtimoiy qoidalarga binoan o’sishmi yoki
aksilijtimoiymi unga qaramasdan, har ikki yo’nalishning ham oraliq jabshalari
bo’lishi eshtimoldan xoli emas, lekin bu g’oyani chuqurroq harshlab berish joiz.
D.I.Feldshteyn klassifikasiyasi ham shaxsga ijtimoiy yondashuvga
asoslangan bo’lsa ham, lekin u A.V.Petrovskiynikidan keskin farq qiladi.
D.I.Feldshteynning fikricha, insonni shaxs sifatida shakllanish jarayonida ikkita
katta taraqqiyot bosqichini bosib o’tadi, ulardan biri - "Men jamiyat ichida" degan
pozisiyadan iborat bo’lib, u o’ziga quyidagi yosh bosqichlarini qamrab oladi:
1) ilk bolalik - 1 yoshdan 3 yoshgacha,
2) kichik maktab yoshidagi o’quvchisi davri - 6 yoshdan to 9 yoshgacha,
3) yuqori sinf o’quvchisi davri - 15 yoshdan to 17 yoshgacha.
Shaxs taraqqiyotidagi ikkinchi pozisiya "Men va jamiyat" deb nomlanib, u
quyidagi yosh bosqichlariga taalluqlidir:
1) go’daklik - tug’ilgandan to 1 yoshgacha,
2) maktabgacha yoshdagi bolalar - 3 yoshdan 6 yoshgacha,
3) o’smirlar - 10 yoshdan to 15 yoshgacha.
D.I.Feldshteyn boshqa tadqiqotchilardan farqli o’laroq, o’smirlik davrini uch
bosqichga ajratadi. Uning mulohazasiga ko’ra, birinchi bosqich (10-11 yosh)
o’ziga munosabatni kashf qilishdan iborat bo’lib, o’zini shaxs sifatida shis qilish va
qat'iy qarorga kelish bilan yakunlanadi. Ikkinchi bosqich 12-13 yoshdagi
o’smirlarni o’z ichiga olib, bir tomondan, o’zini shaxs sifatida tan olish, ikkinchi
tomondan, o’ziga salbiy munosabatda bo’lish xususiyatiga ega.
Uchinchi bosqich 14-15 yoshli katta yoshdagi katta o’smirlardan iborat
bo’lib, tezkorlikda o’z-o’zini basholashga moyil munosabati bilan tavsiflanadi.
Bolalarda "Men jamiyat ichida" pozisiyasi ilk bolalik, kichik maktab
yoshidagi, yuqori sinf o’quvchilik davrlarida faollik keng ko’lamda quloch yoyadi,
chunki mazkur taraqqiyot bosqichida faoliyatning amaliy predmetli jishatlari jadal
o’sishda bo’ladi. Ularda "Men va jamiyat" pozisiyasi vujudga kelishi maktabgacha
tarbiya yoshi, o’smirlik davrlariga to’g’ri kelib, ular tomonidan ijtimoiy xatti-
harakatlarning normalari va qoidalarini o’zlashtirish, shaxslararo munosabat
o’rnatish, o’zaro muloqotga kirishish xususiyati bilan tavsiflanadi. Ana shu
murakkab sosial-psixologik holatlarga asoslangan holda D.I.Feldshteyn bolaning
ijtimoiy taraqqiyotida uning jamiyatga nisbatan munosabatining asosiy (bosh) va
oraliq toifalarga ajratadi.
Bolada jamiyatga nisbatan oraliq munosabatning shakllanishi ijtimoiylashuv,
individuallashuvning tarkibiy qismlarini egallash va bir davrdan ikkinchisiga
o’tishi natijasida yuzaga keladi. Asosiy (bosh) munosabat - shaxsning
rivojlanishida keskin siljish nuqtalarining paydo bo’lishi, ichki sifat
o’zgarishlarining vujudga kelishi va unda yangi xislatlarni tarkib topishining
mashsulidir.
Shuni aloshida ta'kidlab o’tish kerakki, D.I.Feldshteynning shaxs rivojlanishi
nazariyasi ontogenezda yuz beradigan barcha psixologik holat va fazilatni izoshlab berish imkoniyatiga ega emas. Lekin u ta'lim-tarbiya sifatini oshirishga va
takomillashtirish jarayoni (faoliyati) ga ijobiy ta'sir o’tkazish xususiyati bilan
amaliy ahamiyat kasb etadi.
Shunday qilib, hamdo’stlik mamlakatlari psixologlari tomonidan bir qator
puxta ilmiy-metodologik negizga ega bo’lgan shaxsning rivojlanishi nazariyalari
ishlab chiqilgan. Ularning aksariyati ontogenezda shaxsning shakllanishi
qonuniyatlarini ochishga muayyan hissa bo’lib xizmat qiladi, amaliy va nazariy muammolarni yechishda keng ko’lamda qo’llaniladi. Ammo ontogenezda
shaxsning shakllanishi va rivojlanishi xususiyatlarini aks ettiruvchi nazariya
yaratish mavrudi yetib keldi.
Do'stlaringiz bilan baham: |