Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” asari

Asarning nusxalari. “Qutadg‘u bilig” qo‘lyozmasining uchta nusxasi bo‘lib, fanga birinchi bor eski uyg‘ur-turk yozuvidagi nusxasi ma’lum bo‘lgan. Bizga ma’lumki, eski uyg‘ur-turk yozuvi arab yozuvi bilan baravar ravishda XVIII asrgacha qo‘llangan. Qoraxoniylar davlatida ham, undan keyingi turkiy davlatlar tarixida ham bu yozuvning mavqei katta edi. “Qutadg‘u bilig”ning hijriy 843 (milodiy 1439) yili Hirotda eski uyg‘ur-turk yozuvida Hasan Qora Sayil SHams tomonidan ko‘chirilgan nusxa Turkiyaning Tugot shahriga keltirildi. Bu erdan esa hijriy 879 (milodiy 1474) yili Abdurazzoq SHayxzoda baxshiga Fanari o‘g‘li Kadi Ali Istambulga olib keldi. Bu nusxani mashhur tarixchi va sharqshunos Xammer Purgshtall Istambulda sotib olib, Vena saroy kutubxonasiga keltirdi. SHundan so‘ng bu asar haqidagi dastlabki ma’lumot va undan ba’zi namunalar 1823 yili fransuz sharqshunosi Jaubert Amedee tomonidan “Journal Asiatique”da nashr etildi. 1870 yili venger olimi Vamberi “Qutadg‘u bilig”ning eng muhim qismlarini “Uyg‘ur tili obidalari” va “Qutadg‘u bilig” nomi bilan nashr qildi va nemis tiliga tarjimasini berdi.
1896 yili “Qutadg‘u bilig”ning arab yozuvida ko‘chirilgan ikkinchi nusxasi Qohirada topildi. V.V, Radlov eski uyg‘ur-turk yozuvidagi nusxa bilan Qohira nusxasini qiyosiy o‘rganib, 1910 yili “Qutadg‘u bilig”ning mukammal transkripsiyasi va nemis tiliga tarjimasini nashr ettirdi.
“Qutadg‘u bilig”ning uchinchi nusxasi arab yozuvida ko‘chirilgan bo‘lib, bu nusxa haqida ilk bor 1914 yili Zaki Validiy xabar berdi. Bu asarning arab yozuvidagi bir nusxasi namanganlik Muhammadhoji Eshon Lolaresh osmli odamning shaxsiy kutubxonasida borligi haqida yozgan edi. Abdurauf Fitrat 1924 yili Muhammadhoji Eshon Lolareshdan bu nusxani olishga muvaffaq bo‘ldi. Oradan bir yil o‘tgach, “Maorif va o‘qitg‘uvchi” jurnalida “Qutadg‘u bilig”ning Namangan nusxasi haqida Fitratning maqolasi bosilib chiqadi. 1928 yili esa bu asarning ayrim parchalarini izohlar bilan nashr qiladi.⁴
“Qutadg‘u bilig”ning tuzilishi, janri va vazni. Asarning har uchala nusxasini qiyoslash orqali uning tuzilish tartibi quyidagicha ekanligi ma’lum bo‘ladi:
Unvon (basmala)dan so‘ng qisqa nasriy muqaddima kelib, bunda Tangriga hamd, yalavoch (payg‘ambar)ga va ashobi nabi (chahor yorlar)ga na’t aytiladi. So‘ngra kitobning qimmati, uning nomi (yuqorida turli mamlakatlarda turlicha nomlari keltirildi), xonga tortiq qilingan, muallifga Xos Hojib unvoni berilgani, asarda to‘rt ramziy qahramonga turkcha nom qo‘yilgani, kitobda shu to‘rt qahramon o‘rtasida savol-javob va munozaralar bo‘lib o‘tgani haqida qisqacha bayon beriladi.
Nasriy muqaddima tugagach, 77 baytdan iborat she’riy muqaddima keladi. So‘ngra 73 fasl nomining mundarijasi (fihristi) berilib, undan keyin yana unvonga va mavzuga o‘tiladi. 73 faslning dastlabki o‘n bittasi debochadan iborat bo‘lib, an’anaviy hamd, sano, na’t, Qoraxonga madh, etti kavokib va o‘n ikki burj, tilning foydasi, kitob egasining uzri, ezgulik, bilim va uquvning foydasi, kitob qahramonlariga nom berilishi va qarilikka o‘kinishdan iborat,O‘n ikkinchi fasldan bevosita voqealar bayoniga o‘tiladi.⁵
“Qutadg‘u bilig”ning tuzilishi o‘ziga xos, takrorlanmas. YUsuf Xos Hojib har bir faslda bir masalani qo‘yadi. Masala batafsil bayon qilinadi. Bayon tugagach, yakunlovchi bir bayt keltiriladi. YAkunlovchi baytdan so‘ng YUsuf shoirning, ya’ni o‘zining donishmandona bir to‘rtligini keltiradi. SHu tariqa fikr yakuniga etadi. SHundan keyin yana bir faslda sarlavha sifatida bir masala qo‘yiladi va yuqoridagiday tartibda davom etadi. YUsuf bu asarining tuzilishini she’riy muqaddima so‘ngida shunday ifodalaydi:
Bu turkcha qoshuqlar tuzattim sanga,
Oqirda unutma dua qil manga.
YA’ni:
Senga bu turkcha qo‘shiqlarni tartib berdim,
O‘qiganingda meni unutmasdan (haqimga) duo qilgin.
Qo‘shiq terminini YUsuf “ashula” ma’nosida emas, balki qadimgi turkiy yozma va og‘zaki adabiyotning tuzilishida asosiy qismlar bo‘lgan kantilen ma’nosidagi adabiy termin sifatida qo‘llagan. Bu terminda, yuqorida aytganimizday, “Qutadg‘u bilig”ning tuzilishi o‘z aksini topgan. Har bir fasl va bu fasllarda qo‘yilgan masala yakuniga etib, har bir faslga nisbatan YUsuf qo‘shiq terminini ishlatgan. Asardagi har bir qo‘shiqning tuzilishi va tarkibini aniq tasavvur qilish uchun “Elig xoqon O‘gdulmishga pand berishini aytadi” bobiga murojaat qilaylik.
Mazkur fasl, ya’ni qo‘shuqning boshlanmasi elig va O‘gdulmishning ilk bor suhbatidan hamda eligning O‘gdulmishga tasallisidan boshlanadi. Bu bobning boshlanmasidan – eligning O‘gdulmishga bergan nasihatidan keyin voqealar rivoji boshlanadi. Bobdagi voqealar rivoji –otasi Oyto‘ldi vafotidan oldin eligga yozgan nomasini O‘gdulmish eligga bergandan keyin, eligning Oyto‘ldini eslashi, undan minnatdorligi, uning haqida duosi, O‘gdulmishning elig xizmatiga kirishi, u otasining pand-nasihatlariga rioya qilib, baxtiyor bo‘lib, eligning ishonchini va hurmatini qozona borgani, elig turli savollar bilan O‘gdulmishning bilimini sinab ko‘rgani, elig O‘gdulmishga pand berib, odamgarchilik yuksak fazilat va shu fazilatga qat’iy rioya qil, deb bergan o‘gitlari, beklar o‘zlariga yaqin tutadigan odamning iqboli, O‘gdulmishga ishonch bildirib, o‘ziga vazir qilib olgani, O‘gdulmish aql-zakovati bilan eligga xizmatga kirishgani haqidagi va boshqa pand-nasihatlardan iborat. Bu faslda keltirilgan to‘rtlik YUsufning ijodidan bo‘lib, elig va O‘gdulmish o‘rtasidagi suhbatga yakun yasayotganday bo‘ladi. O‘gdulmishni elig o‘z xizmatiga olar ekan, uning otasi Oyto‘ldi va O‘gdulmishning o‘zi kabi zakovatli odamlar nihoyatda kam ekanidan YUsuf afsus chekadi va quyidagi to‘rtligini keltiradi:

Yurig’li körurmän yarag’lisi yoq,

Yarag’li bulunsa yurig’lisi yoq.
Qalin bod qarabash yumitti öküsh,
Tälimdä tiläsä tosulg’usi yoq.
YA’ni:
YUruvchilarni (ko‘plab) ko‘raman, yaraydigan yo‘q,
YAroqlisi topilsa-chi, u yurmaydi (umri qisqa bo‘ladi).
Talay xizmatkor va qullar ko‘plab yig‘ildi,
SHu ko‘pchilik ichidan axtarsang, foydalisi yo‘q.
Fasl so‘ngida O‘gdulmishning aql-zakovati, kechayu kunduz qilgan xizmatlari tufayli elig ko‘p tashvishlardan xoli bo‘ldi, mashaqqatlari aridi. Eligning yuklari engillashib, xalqqa ko‘p manfaat etkazadigan bo‘ldi.
YUsuf qo‘shuq janri qoidalariga rioya qilgan holda, o‘zidan oldin o‘tgan donishmandlarning yoki shoirlarning o‘gitlaridan istifoda etadi va faslning umumiy mazmuniga singdirib yuboradi. Qo‘shuq janrining talablari ham shunday – shoir faqat bosh qahramonlar elig va O‘gdulmish haqida emas, balki o‘tmishdagi salaflarini, tarixiy yoki afsonaviy qahramonlar haqidagi voqealardan ham biron yo‘sinda foydalanadi.
“Qutadg‘u bilig” yo‘nalishi va maqsadiga ko‘ra, didaktik asar. O‘z davrining, turli toifa odamlarning komil, jamiyat sog‘lom va illatlardan xoli bo‘lishi uchun yo‘l-yo‘riq ko‘rsatgan pandnoma. Har bir toifaga mansub odam – hukmdordan tortib oddiy fuqarogacha go‘zal xulqli, rostgo‘y bo‘lishi lozim.
YUsuf hamma toifaga bir xil andazada yondashmaydi. Uning turli toifaga qo‘ygan talablari bir-birini takrorlamaydi. U quyidagi toifalarga tavsif berar ekan, har bir toifaning qiyofasini ham, ichki olamini ham kitobxon ko‘z o‘ngida gavdalantiradi: