Yusuf Xos Hojibning "Qutadg‘u bilig" asari o‘rta asr turkiy adabiyotining durdona asaridir. Kitob turkiy xalqlar axloqiy va ijtimoiy qadriyatlarining ko‘zgusi

Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” asari o‘rta asr turkiy adabiyotining durdona asaridir. Kitob turkiy xalqlar axloqiy va ijtimoiy qadriyatlarining ko‘zgusi. U uch qismga bo'lingan bo'lib, ular ijtimoiy xulq-atvor, etakchilik va yaxshi boshqaruv kabi mavzularni qamrab oladi. Kitobning birinchi qismida shaxsiy xulq-atvorga e'tibor qaratilgan bo'lib, unda birinchi navbatda ezgu hayot kechirish muhimligiga urg'u beriladi. U an'ana va odatni anglatuvchi "Töre" tushunchasi va ularga bo'ysunish qanchalik muhimligi bilan boshlanadi. Hojibning ta'kidlashicha, To'rega rioya qilish odamlarda axloq va axloq tuyg'usini rivojlantirishga yordam beradi, bu esa yaxshi tartiblangan jamiyatga olib keladi. Ikkinchi qismda muallif rahbarlik va boshqaruv haqida tushuncha beradi. Hojibning fikricha, odamlarga mehr va adolat bilan munosabatda bo‘lgan, jamiyat muammolarini hal etishda tashabbuskor bo‘lgan kishi yaxshi hukmdordir. Unga shaxsiy qarashlar ta'sir qilmasligi kerak, aksincha adolatli va adolatli bo'lishi kerak. Kitobning uchinchi qismi ta'lim va bilimning muhim mavzusiga bag'ishlangan. Shu o‘rinda muallif diniy ta’limning ahamiyatiga alohida e’tibor qaratadi. Ko'rinib turibdiki, muallif ta'limning o'zgartiruvchi kuchiga chuqur ishonadi va uni shaxsiy va jamiyat o'sishining muhim jihati deb biladi. Xususan, diniy ta’limning ahamiyatiga alohida e’tibor qaratilib, u kishilarga o‘z e’tiqodining asosiy tamoyillarini o‘rgatuvchi, ayni paytda axloqiy va axloqiy qadriyatlarni targ‘ib qiladi. Muallifning ta'kidlashicha, mustahkam diniy ta'lim shaxsning xarakterini shakllantirishda va uning xatti-harakatlarini to'g'rilikka yo'naltirishda muhim rol o'ynashi mumkin. Shu bois muallif diniy ta’limga alohida shaxs va butun jamiyat farovonligi uchun sarmoya kiritish zarurligini ta’kidlaydi. Muallifning diniy ta’limning ahamiyati haqidagi fikrlari kitobning uchinchi qismida juda aniq ifodalangan. Muallif diniy ta’lim faqat ma’lum bir e’tiqod ta’limotini o‘rganish emas, balki uning asosiy qadriyat va tamoyillarini singdirish ham ekanligini ta’kidlaydi. Muallifning ta'kidlashicha, bu qadriyatlarni singdirish shaxsning xarakterini shakllantirish va uni to'g'ri yo'lga boshlash uchun juda muhimdir. Shunisi e'tiborga loyiqki, muallif diniy ta'limni shaxsiy va jamiyat rivojlanishi uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega deb biladi. Bu fikr muallifning diniy ta’limga sarmoya kiritish axloqiy va axloqiy qadriyatlarni targ‘ib qilish orqali butun jamiyatga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin, degan fikrida aks etadi. Shubhasiz, muallifning diniy ta’limga sarmoya kiritishga chaqirishi uning shaxs va jamiyatni hammaning farovonligi yo‘lida o‘zgartirish qudratiga chuqur ishonch bilan bog‘liq. Muallifning ta'kidlashicha, diniy ta'lim nafaqat kuchli axloqiy kompasni shakllantirishga, balki hayotdan maqsad tuyg'usiga ega bo'lishga yordam beradi. O'z e'tiqodlarining ta'limotlarini o'rganish orqali odamlar hayotga kengroq nuqtai nazarga ega bo'ladilar va o'zlarining oldiga keladigan qiyinchiliklarni engish uchun yaxshi jihozlanadilar. Bundan tashqari, muallif diniy ta'lim odamlarni ijtimoiy va madaniy to'siqlarni engib o'tadigan umumiy soyabon ostida birlashtirib, jamiyat va tegishlilik tuyg'usini rivojlantirishi mumkinligini taklif qiladi. Bu, o'z navbatida, turli jamiyatlarni ko'proq tushunish va qabul qilishga yordam beradi va tinch-totuv yashashga yordam beradi. Xulosa qilib aytganda, muallifning diniy ta’limning muhimligiga e’tiqodi uning shaxsni jamiyatga ijobiy hissa qo‘sha oladigan mas’uliyatli va rahmdil mavjudotlar qilib shakllantirish imkoniyatlaridan kelib chiqadi. Muallifning fikricha, diniy ta’lim insonlarni jamiyatga ijobiy hissa qo‘shishi mumkin bo‘lgan mas’uliyatli va mehr-shafqatli shaxs sifatida shakllantirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Muallif o‘z e’tiqodi ta’limotlarini o‘rganish orqali insonlar hayotni chuqurroq anglashi va o‘z oldiga qo‘yilgan qiyinchiliklarga bardosh bera olishini ta’kidlaydi. Bundan tashqari, muallif diniy ta'lim ijtimoiy va madaniy to'siqlardan tashqariga chiqadigan jamoa va tegishlilik tuyg'usini rivojlantirishi mumkin deb hisoblaydi. Bu turli jamiyatlarni ko'proq qabul qilish va tushunishga olib keladi va tinch-totuv yashashga yordam beradi. Demak, diniy ta’lim nafaqat shaxslarning axloqiy kamolotiga, balki butun jamiyat farovonligiga ham xizmat qiladi. Muallifning fikricha, diniy ta’lim tamoyillari hamdardlik, xayriya va mehr-oqibat kabi qadriyatlarni targ‘ib qilishga qaratilgan. Bu tamoyillar shaxslarga mas'uliyat va javobgarlik tuyg'usini singdirish orqali jamiyatdagi o'z rolini yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Ushbu qadriyatlarni singdirish orqali shaxslar o'z harakatlariga nisbatan ko'proq ongli bo'lishi va jamiyatga ijobiy hissa qo'shishga intilishi mumkin. Bundan tashqari, diniy ta'lim odamlarda qaror qabul qilish jarayonini boshqaradigan kuchli axloqiy kompasni rivojlantirishga yordam beradi. Bu ularning barcha harakatlarida axloqiy va adolatli bo'lib qolishlarini, nafaqat o'zlariga, balki kengroq jamiyatga ham foyda keltirishlarini ta'minlaydi. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, diniy ta’lim insonlarni mas’uliyatli va rahmdil mavjudotlar etib shakllantiradigan, jamiyatning umumiy farovonligiga foyda keltiradigan kuchli vositadir. Muallif ta'kidlaganidek, hamdardlik, xayrixohlik va mehr-oqibat qadriyatlari diniy ta'limning asosiy ustunlaridir. Ushbu tamoyillarni o'rgatish orqali diniy ta'lim shaxslarga o'z jamiyati va jamiyatdagi o'rni haqida yanada yaxlit tushunchani rivojlantirishga yordam beradi, bu esa o'z navbatida odamlarga nisbatan mas'uliyat va mas'uliyatni kuchaytiradi. Bu nafaqat shaxslarning o'z harakatlariga nisbatan ongli bo'lishiga yordam beradi, balki butun jamiyatga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Ushbu qadriyatlarni singdirish orqali odamlar yanada kuchli axloqiy kompasni rivojlantirishlari mumkin va bu ularning qaror qabul qilish jarayonini boshqaradi. Binobarin, ular axloqiy va adolatli harakat qilish ehtimoli ko'proq va ularning xatti-harakatlari ko'pincha katta jamoaga ham foyda keltiradi. Shunday qilib, muallif diniy ta’lim shaxslarni o‘z jamiyatining mas’uliyatli va rahmdil a’zosi qilib shakllantiradigan, jamiyatning umumiy farovonligiga hissa qo‘shadigan vosita bo‘lishi mumkin, degan to‘g‘ri xulosaga keladi. Hamdardlik, xayrixohlik va mehr-oqibat qadriyatlari nafaqat diniy ta'limda, balki shaxsiy o'sish va rivojlanishda ham muhim ahamiyatga ega. Ushbu tamoyillar sog'lom munosabatlarni o'rnatish va hayot qiyinchiliklarini inoyat va qadr-qimmat bilan engish uchun juda muhimdir. Boshqalarga nisbatan hamdardlik va mehr-shafqatli bo'lish aloqa va hamjamiyat tuyg'usini rivojlantiradi, barcha uchun xavfsiz va mehmondo'st muhitni ta'minlaydi. Bundan tashqari, diniy ta'lim berish shaxslarning o'z jamiyatiga ijobiy hissa qo'shishi uchun motivatsiya manbai bo'lib xizmat qilishi mumkin. Ushbu qadriyatlarni ta'kidlab, odamlar turli xil ijtimoiy sharoitlarga moslashishi va rivojlanishi mumkin, bu oxir-oqibat har bir kishi uchun umumiy hayot sifatini yaxshilashga yordam beradi. Shunday ekan, diniy ta’limni shaxsni jamiyatning mas’uliyatli va mehribon a’zosi bo‘lib yetishish uchun zarur bo‘lgan ko‘nikmalar bilan qurollantiradigan o‘zgartiruvchi vosita sifatida ko‘rish mumkin. Hamdardlik, xayrixohlik va mehribonlik tamoyillari diniy ta'lim uchun axloqiy asosdan ko'proq narsani taklif qiladi. Ular bizning jamoalarimizni yanada qamrab oluvchi, qo'llab-quvvatlovchi va mehr-shafqatli qilish potentsialiga ega bo'lgan asosiy ijtimoiy qadriyatlarni tashkil qiladi. Empatiya, ayniqsa, odamlarga madaniy, til va irqiy farqlarni chetlab o'tib, bir-birlari bilan chuqurroq darajada bog'lanish imkonini beradigan muhim mahoratdir. Hamdardlik o'zaro munosabatlarimiz uchun asosga aylanganda, kelishmovchiliklar g'alaba qozonish yoki yutqazish haqida kamroq, o'zaro tushunish va umumiy til topish haqida ko'proq bo'ladi. Xayriya, shuningdek, bizga saxiylik va fidoyilik muhimligini o'rgatadi va atrofimizdagi baxtsizlarni qo'llab-quvvatlash bizning mas'uliyatimiz ekanligini eslatadi. Bundan tashqari, biz mehribonlik bilan shug'ullanganimizda, biz boshqalarning insoniyligini tan olishni va qadrlashni o'rganamiz, xilma-xillikni nishonlaymiz va yanada adolatli jamiyat yaratishga harakat qilamiz. Shaxslarni ushbu qadriyatlar bilan oziqlantirgan holda, diniy ta'lim jamiyatda hamjihatlikni rivojlantirishi, tegishlilik tuyg'usini yaratishi va pirovardida yanada uyg'un va qoniqarli hayotga yo'l ochishi mumkin. Ushbu tamoyillarni kundalik o'zaro munosabatlarimizga qo'shish orqali biz nafaqat o'z hayotimizni yaxshilashimiz, balki atrofimizdagilarning hayotiga ham ijobiy ta'sir ko'rsatishimiz mumkin. Empatiya bizga yaqinlarimiz, shuningdek, har kuni duch keladigan begonalar bilan chuqurroq aloqalarni rivojlantirishga yordam beradi. O'zimizni birovning o'rniga qo'yib, uning nuqtai nazarini tushunishga harakat qilsak, biz o'z fikrlarimiz va his-tuyg'ularimizni yaxshiroq aytib berishimiz va o'zaro manfaatli yechimlarga erishishimiz mumkin. Xayriya bizni fidokorona harakat qilishni va boshqalarning ehtiyojlarini birinchi o'ringa qo'yishni o'rgatadi, bu esa kuchliroq va mazmunli munosabatlarga olib kelishi mumkin. Mehribonlik esa kontekstdan qat’i nazar, to‘siqlarni buzib tashlab, ishonch va o‘zaro hurmat tuyg‘usini uyg‘otadigan kuchli vositadir. Ushbu qadriyatlarni targ‘ib qilish orqali biz hamma uchun yanada uyg‘un va adolatli jamiyat yaratishga harakat qilishimiz mumkin. Ushbu tamoyillarni kundalik hayotimizga kiritish, shuningdek, harakatlarimiz va ularning atrofimizdagilarga ta'siri haqida ko'proq e'tiborga olishimizga yordam beradi. Empatik, xayrixoh va mehribon bo'lish orqali biz boshqalarning ehtiyojlari va kurashlaridan ko'proq xabardor bo'lishimiz va ularning hayotida ijobiy o'zgarishlar qilish yo'llarini topishimiz mumkin. Bu ko'proq maqsad va amalga oshishiga, shuningdek, barcha odamlarning o'zaro bog'liqligini chuqurroq tushunishga va qadrlashga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, ushbu qadriyatlarni targ'ib qilish boshqalarni ham xuddi shunday qilishga ilhomlantirishi mumkin, bu bizning hamjamiyatimizda va undan tashqarida ijobiy va rahm-shafqatning to'lqinli ta'sirini yaratishi mumkin. Oxir oqibat, hamdardlik, xayrixohlik va mehr-oqibatni birinchi o'ringa qo'yish orqali biz hamma uchun yanada mehr-oqibatli va adolatli dunyoni qurishga harakat qilishimiz mumkin. Kundalik hayotimizga hamdardlik, xayrixohlik va mehribonlikni kiritish munosabatlarimiz va atrofimizdagi dunyoga kuchli ta'sir ko'rsatishi mumkin. Ushbu qadriyatlarni ongli ravishda birinchi o'ringa qo'yganimizda, biz uzoq va keng tarqaladigan ijobiy energiyaning to'lqinli ta'sirini yaratamiz. Empatiyani qo'llash orqali biz boshqalarning kurashlari va ehtiyojlarini chinakam tushunishni va qadrlashni boshlaymiz. Xayriya qilish orqali biz kichik yoki katta imo-ishoradan qat'i nazar, kimningdir hayotini haqiqiy o'zgartirish qobiliyatiga egamiz. Va mehribonlik orqali biz boshqalarni ham xuddi shunday qilishga ilhomlantira olamiz va butun jamoalarni o'zgartirishga qodir bo'lgan rahm-shafqat to'lqinini yaratamiz. Hammamiz hamdardlik, xayrixohlik va mehribonlik bilan harakat qilsak, biz hamma uchun adolatli va rahmdil dunyoni qurish imkoniyatiga egamiz. Yusuf Xos Xojibning “Qutadg‘u bilik” asari – baxt-saodatga eltuvchi bilim, ta’lim degan ma’noni bildiradi. Asar nomidan ham uning pand-nasihat, ta’limtarbiyaga oid yetuk didaktik asar ekanligini bilish mumkin. “Qutadg‘u bilig” asari Sharqda pandnoma turkumidagi an’anaviy kitob tuzish tartibiga rioya qilingan holda tuzilgan.
Adib asarida turkiy xalqning badiiy-estetik tafakkurining kuchi va qudratini ko‘rsatib bera olgan. Asar voqealari unchalik murakkab emas. Ular ramziy qahramonlarning hayotiy faoliyati va ularning o‘zaro suhbatlari asosiga qurilgan. Siz yuqorida dostondan olingan parchalar bilan tanishdingiz. Ulardan ma’lum bo‘ldiki, Kuntug‘di degan podsho o‘z adolati, qonun ustuvorligi, yurt osoyishtaligi, farovonlikni ta’minlagani bilan shuhrat qozonadi. Oyto‘ldi degan yana bir donishmand yigit bu ovozalarni eshitib, elig huzuriga xizmat uchun keladi. Ular birgalikda mamlakatni boshqarib, budun – xalqni idora qila boshlashadi. Mamlakatning daxlsizligi, uning ravnaqi faqat budun bilandir. Xalqning qanday bo‘lishi mamlakat boshlig‘iga to‘la bog‘liqdir. «Qutadg‘u bilig»da mamlakat boshlig‘i – hukmdor «elig» yoki «bek» deb yuritiladi. Alohida ta’kidlash joizki, qadimgi turklarda vatan tushunchasi shu vatanga mansub xalq bilan birga tasavvur etilgan. Ushbu tushuncha «el» so‘zi bilan ifodalanadi. Bu so‘z faqat xalqni emas, balki mamlakat, o‘lka, davlat (saltanat), yurt tushunchalarini ham ifodalaydi. Uning «kun» so‘zi bilan birga kelishi «el-u xalq», «yurt», «mamlakat», «vatan» tushunchalariga teng keladi. Asarda to‘rtta yetakchi qahramon bor:
Kuntug‘di – elig (hukmdor) – Adolat timsoli.
Oyto‘ldi – vazir – Davlat timsoli.
O‘gdulmish – vazirning o‘g‘li (otasining vafotidan keyin vazir) – Aql timsoli.
O‘zg‘urmish – Oyto‘ldining uzoq qarindoshi, zohid – Qanoat (ofiyat) timsoli.
Ularning har biri ramziy tarzda adolat, davlat, aql va ofiyat (qanoat)ni aks ettiradi. Ayni paytda asarda ular muayyan lavozim egasi sifatida ko‘rinadi. Asar qahramonlarning o‘zaro suhbati asosiga qurilgan. Yusuf Xos Hojib tasvirida Kuntug‘di «qilmishlari to‘g‘ri, fe’l-u raftori rost, tili chin, yetuk, ko‘zi va ko‘ngli boy, bilimli, zakovatli, hushyor, yomonlarga misli bir olov edi». Oyto‘ldi – vazir, ayni paytda Davlat ramzi. Uning fe’l-atvorida barcha ezgu xislatlar mujassam. Shunga qaramay, davlat alohida e’tiborni ham talab qildi. Yusuf Xos Hojib bunday mulohazalarni o‘z qahramonlarini so‘zlatish orqali ko‘rsatib beradi. Oyto‘ldining ham, Kuntug‘dining ham o‘z tabiatlarini, asl mohiyatini ramziy detal va xatti-harakatlar yordamida ko‘rsatib berishi yuqoridagi matnlardan ayonlashdi. To‘p, kiyik, qilich, zahar solingan idish, shakar, Oy va Quy osh sayyorasining harakatlanish jarayonlari mana shu ramziylik uchun asos vazifasini bajargan. Kuntug‘diga adolat ramzining berilishi tasodifiy emas. Adib bu bilan davlat tepasida Adolat, odil hukmdor va adolatli qonun-qoidalar turishi kerak, degan aqidani aks ettiradi. Kuntug‘di degan nom ham o‘rinlidir. Chunki Kun – Quyosh hammaga bir xil yorug‘lik beradi. Hammani birdek isitadi. Uning uchun katta-kichik, boy-kambag‘alning farqi yo‘q. Adolatning qarshisidagi eng yaramas illatlar: qonunni buzish, yolg‘onchilik, suqlik, zo‘ravonlik, uyatsizlik, andishasizlik, ish ustida g‘azabkor bo‘lish, boshqalarga naf bermaslik, badmastlik, egri qo‘llikdir. Uning nazarida, haqiqiy inson barcha xalqqa faqat yaxshilik qiladi, uning evaziga yana kishilardan mukofot kutmaydi. Kuntug‘di ezgu kishi hech qachon o‘z tabiatini o‘zgar-tirmaydi, chunki yaxshi qiliq oq sut bilan kirsa, o‘lim kelib tutmaguncha o‘z tarzini buzmaydi, deb uqtiradi. Oyto‘ldi butun umrini el-yurt ishiga, mamlakat ravnaqiga, yurtda tinchlik, osoyishtalik va farovonlikni yuksaltirishga sarflaydi. Ammo voqealar davomida vafot etadi. Aslida, bu davlatning bebaqoligiga ishoradir. Davlatga Oyto‘ldi degan nomning berilishi ham ramziy- majoziy ishoralarga boy. Ular yuqoridagi matnlar mazmuniga singdirilgan. (O‘sha o‘rinlarni yana bir marta qayta o‘qib ko‘ring). O‘gdulmish – asardagi eng faol qahramon. U – Oyto‘ldining o‘g‘li. O‘gdulmish so‘zining ma’nosi o‘g bilan bog‘liq. U aql, aqlidrok ma’nosiga ega. O‘gdulmish «aql bilan ziynatlangan» demakdir. Elig bilan savol-javoblarda O‘gdulmish turli-tuman kasb-hunar, amal-martaba egalarining fazilatlari haqida gapiradi. Uning bek, vazir, elchi, kotib, xazinachi va boshqalar haqidagi fikrlari hayotiyligi, pand-u o‘gitlarga boyligi bilan ajralib turadi. Yusuf Xos Hojib «Davlat Adolat va Aql bilan boshqarilmog‘i kerak» degan fikrni ramziy shaklda ifodalagan. O‘gdulmish va O‘zg‘urmishning savol-javoblari ba’zan keskin munozara darajasiga yetadi. O‘gdulmish shunda ham bosiqlik qiladi, aql bilan fikr yuritadi, natijada O‘zg‘urmishni o‘z g‘oy alariga ishontira oladi. Uning fikricha:
Xudo berdi qulga ikki ko‘z, quloq,
Ular bilan dunyo, oxiratga boq.
Ushlash uchun berdi yana ikki qo‘l,
Biri dunyo, biri oxiratga yo‘l.
Ikki oyoq berdi yana yurishga,
Biri u yon, biri bunda turishga.
Bugina emas, dunyoviy ishlarning barchasi hayotiy zarurat ekanligini ham u tinmay uqtiradi. Shu maqsadda dehqon, savdogar, chorvador, hunarmand, kambag‘allar, oila, bola-chaqa, ularn ing tarbiyasi haqida ham gapiradi, tushuntiradi. U o‘z maqsadi yo‘lida og‘ishmay harakat qiladigan, sabot va matonatli inson. U o‘z ishini chala qoldirib, yarim yo‘ldan qaytadiganlar toifasidan emas. Aslida, O‘zg‘urmish e’tiroflarining asosida ham mana shu xislatlar turadi. O‘zg‘urmish so‘zining ma’nosi «hushyor qiluvchi», «sergaklantiruvchi» degani. Uning zohid qiyofasida ko‘rinishida shu ma’noga uyg‘unlik bor. U behuda ishlar bilan band bo‘lish, har xil mayda-chuyda orzu-havaslarga ovunib umrini behuda o‘tkazib yuborishdan ogohlantiradi. Mudrab borayotgan tuyg‘ularni sergaklantiradi. Dunyoda faqat davlat yoki aql bilan bitirib bo‘lmaydigan ishlar ham borligidan, inson ko‘nglida nozik tuyg‘ular mavjlanib turishidan xabar beradi, shu tuyg‘ularga bep arvo bo‘lmaslikka undaydi, umrni behuda o‘tkazmaslik uchun hushyorlikka chaqiradi.O‘zg‘urmish – mushohadali, qat’iy fikrli inson. U Eligning shaharga kelish haqidagi taklifini rad etadi. Garchi bu taklif uch marta takrorlansa-da, o‘z fikrini o‘zgartirmaydi. Faqat O‘g‘dulmishning oqilona tushuntirishlaridan so‘ng, ziyorat maqsadidagina Elig huzuriga boradi. O‘zg‘urmish nazarida:
Juda aziz, axir tiriklik kuni,
Bekor ishga sarflab bo‘lmagay uni.
O‘zg‘urmish – taqvodor kishi. U din va diyonatni hamma narsadan ustun ko‘radi. Uning uchun yaxshi kiyim, tansiq taom, har xil o‘yin-kulgilar ketidan borish umrni shamolga berish bilan barobardir. Uning fikricha, inson o‘z qalbini boyitishi, vujudini har xil illatlardan forig‘ qilishi kerak. Buning yo‘li esa ma’rifatdir. Fikrining isboti uchun u O‘gdulmishga shunday deydi: «Sen tansiq taomlarni, men esa oddiy arpa oshni yeymiz. Uxlab tursak, ikkimiz ham och qolamiz. Shunday ekan, bunday ovqatlarga ruju qo‘yishning nafi yo‘q. Sen kimxoblarga o‘ralib yurasan, men esa dag‘al yungdan tikilgan to‘n bilan kifoyalanaman. Ertaga o‘lim kelsa, ikkimiz ham yalang‘och ketamiz-ku!» Demak, tanni emas, ruhni boyitish lozim. «Qutadg‘u bilig» badiiyatning yuksak namunasi hamdir. Unda shoir fikri go‘zal obrazlar, hayotiy o‘xshatish va lo‘nda istioralar, ta’sirchan tamsillar hamda mo‘jaz ramzlar bilan ziynatlangan. Yusuf Xos Hojib so‘z qudratini, ona tilining ichki imkoniyatlarini nozik darajada his etadi. Uning o‘zi «men turkcha so‘zlarni yovvoyi tog‘ kiyigi singari deb bildim, shunga qaramay, ularni avaylab-asrab qo‘lga o‘rgatdim», – deb yozadi. Shoirning obrazlar tizimi XI asrdagi turkiy adabiyotning umumiy holati haqida ham, bu adabiyotning an’analari to‘g‘risida ham yorqin tasavvur bera oladi.Yoy obrazi adabiyotimiz tarixida eng ko‘p qo‘llangan obrazlardan biridir. Mumtoz adabiyotimizda (adabiy an’analar natijasi sifatida) uning ko‘proq arab alifbosidagi shu nomli harf bilan bog‘langanini ko‘ramiz. Qiyinchilikka duch kelgan qahramon, ma’shuqa ishqida o‘rtanayotgan oshiq ko‘pincha qaddini yo yo xud dol qiladi. Ularning yoy-kamon bilan aloqasi nisbatan kam kuzatiladi. «Qutadg‘u bilig»dagi yoy obrazi esa «Devonu lug‘ot at-turk» hamda qadimgi yozma manbalardagi, shuningdek, xalq og‘zaki ijodidagi kamon bilan bog‘lanib ketadi.
Barcha yaxshi kitoblar bir jihati bian o’xshash bo’ladi. Kitobni o’qib tugatayotganingiz sari ro’y berayotgan voqealar: yaxshilik yoki yomonlikmi, hayajon, g’amginlik va afsus-nadomatlarmi, odamlar va joylarmi, hatto ob-havo qandayligigacha bari xuddi sizda yuz bergandek tuyilaveradi va bular bir umrga ko’nglingizga muxrlanib qoladi. Bugungi kun yoshlari Yusuf Xos Hojib kabi buyuk ajdodlarimiz yaratgan ma'naviy boyliklarni o'qib o'rganmasak va ularni kelajak hayotimizda qo'llay bilmasak, demak biz asl nafosatdan bebahra yahsagn bo'lamiz. O'qish bu eng yaxshi ta'limdir. Buyuk allomalarning fikriga ergashish esa ilmlarning ichida eng maroaqlisi hisoblanadi. Shunday ekan o'qish va uqishda hech ham charchamaylik! Shu o'rinda Yusuf Xos Hojibning yana bir tilagini eslatib o'tish bilan fikrlarimizni yakunlamoqchimiz:
Tilamadim aslo sharaf-shonu ot,
O'qisa bas dedim yaqinmi yo yot.
O'quvchi o'qisa zamonlar o'tib,
Duo qilsamikan meni yod etib?!
Kitobni har kimga berma, bir so'zim
Har so'zim – ko'zimdir, o'zimdir, o'zim!