Yuristning nutq

burch
so‘zlari sinonimlar bo‘lsa- 
da, lekin 
burch
so‘zi o'mida har doim ham 
vazifa
so‘zini 
qo‘llab bo‘lmaydi. Chunki 
vazifa
so‘ziga nisbatan 
burch
so‘zida 
muhim, mas’uliyat ma’nolari kuchlidir. Ya’ni 
fuqarolaming
burchlari
birikmasida 
fuqarolaming vazifalari
birikmasiga 
nisbatan rasmiylik bo‘yog‘i kuchlidir.
Shuning uchun ham, sinonimlami qaysi so‘z bilan birikib 
madaniynutq me’yorlariga mos ma’no ifodalay olishini hisobga 
olgan holda mantiqan tanlab ishlatish nutqning usluban ravon 
bo‘lishini ta’minlovchi muhim vosita bo‘lganidek, nutqiy 
madaniylikning talabi hisoblanadi. Uslublar aro lisoniy 
chegeralami bilmaslik ham xatolatni yuzaga keltiradi. Masalan, 
qamalsin
va 
ozodlikdan mahrum
etilsin kabi so‘z va terminlar 
sinonimlar hisoblanadi. Ulaming umumiy ma’nosi bitta. Lekin 
ma’no ifodalanishi jihatdan ular keskin farqlanadi. 
Qamalsin
so‘zi umumiste’moldagi oddiy betaraf ma’noli so‘z bo‘lsa, 
ozodlikdan mahrum etilsin
termini rasmiy uslub uchun 
xoslangan hisoblanadi.
Sinonimlaming nutqiy vazifasi cheksiz. Sinonimlaming 
nutqda bajaradigan vazifalaridan biri nutqning estetik 
ta’sirchanligini, nafosatni ta’minlashdir. Nutqning estetik 
ta’sirchanligini ta’minlash, awalo, so‘z qo‘llash mahorati 
natijasida yuzaga keladi. Binobarin, nutqning go‘zalligi 
jumlalarni ixcham, mazmunli, ommabop, grammatik 
jihatdan adabiy til me’yorlariga mos holda tuzishdan boshlab, 
unda qo‘llanayotgan so‘zlaming mantiqan birikib kela olishi, 
tugal bir ma’noni ifodalashga bekamu ko‘st xizmat qilishigacha 
bo‘lgan murakkab jarayonni o‘z ichiga oladi oladi. Nutq 
estetikasi fikr ifodalash jarayonidagi har bir holatni- hisobga 
olishni, fikmi aniq ifodalash uchun xizmat qiladigan so‘zlarni 
topib qo'llashni talab etadi.
Fikmi aniq ifodalash imkoniyati esa tildagi boshqa so'zlarga 
nisbatan sinonimlarda kuchli. Sinonimlaming uslubiy 
xususiyatlarini o‘zaro farqlagan holda nutqda ulardan o‘rinli 
foydalanish ham nutqning estetik ta’sirchanligini ta’minlovchi
78

---

omillardan bin hisoblanadi. Chunki har bir nutq tun (badiiy, 
rasmiy, ilmiy) tilning mavjud leksik vositalaridan ma’lum 
bir qismini shu nutqda qo‘llanishi uchun moslashishiga olib 
keladi.
Bu esa sinonimlaming nutqlararo tasniflanishi uchun zamin 
yaratib beradi. Agar tildagi hamma so‘zlar bir ma’noni 
ifodalovchi bitta so'zlardan iborat bo‘lganda edi, har bir nutq 
tunning o‘ziga xos bo‘yoqdorligi, jozibadorligi ham bo‘lmasdi. 
Til oddiy flkr ifodalashdan iborat bo‘lib qolgan bo‘lardi. 
Tilning estetik vazifasi chegaralanardi. Shu ma’noda sinonimlar 
til va nutq uchun katta imkoniyatlar yaratuvchi leksik vositalar 
bo‘lib, ulaming uslubiylik xususiyatini hisobga olgan holda 
nutqda o ‘rinli qo‘llash nutqning estetik jozibadorligini 
oshiriuvchi omillardan biridir.