Yuristning nutq

Nutqning ta’sirchanligi. 
M a’lumki, nutqning asosiy 
maqsadi tinglovchining faqat qulog‘ini emas, balki qalbini 
ham zabt etishdir. So‘zning turli m a’no qirralarini ham ko‘ra 
olishga intilish, nutqdagi so‘zlaming favqulodda uyg‘unligini 
ta’minlash notiqdan katta mehnat talab etadi.
Nutqning ta’sirchanligini ta ’minlash nafaqat lingvistik, 
balki ekstralingvistik om illarni ham o ‘z ichiga oladi. 
Ekstralingvistik omillarga tilga bog‘liq bo‘lmagan shart- 
sharoitlar kiradi. Bu awalo, notiqning yoritilishi lozim bo‘lgan 
mavzu yuzasidan yetarli bilimga ega bo‘lishini taqozo etadi. 
Mavzuni chuqur o'zlashtirmagan notiqning tabiiyki, nutqida 
ta’sirchanlik boMmaydi. Bamisoli ummon bo‘lgan tilimizdan 
bir fikrni bir qancha shaklu sham oyillarda ifodalash 
imkoniyatlari mavjud, ya’ni tilimizda har qanday voqea- 
hodisalami ifodalash uchun so‘z va iboralar topiladi, lekin 
muloqot vaziyati uchun eng uyg‘un ifodani topa bilish nutq 
egasining bilimi, ma’rifatlu madaniyati, mahoratu malakasiga 
bog‘liq. Muloqot vaziyatining mohiyatiga chuqur yetmasdan 
tanlangan til birliklari, har qancha go‘zal bo‘lmasin, nutq 
egasining maqsadini ifodalay olmaydi.
Nutqning ta’sirchanligi deyilganda, asosan og‘zaki nutq 
jarayoni ko‘zda tutiladi. Og‘zaki nutqda so‘zdagi unli tovushlarni 
cho‘zish orqali nutq ta ’sirchanligi yuzaga keladi. Unlilarni 
cho‘zish orqali 
shodlanish, mamnunlik, taajjub, iztirob,
o ‘kinish, g ‘azablanish, kinoya, kesatiq, picking
kabi qator hissiy 
bo‘yoqlar ifolanishi mumkin.
Nutqiy ta ’sirchanlik urg‘u hamda so‘zlarni bo‘g‘inlarga 
bo‘lib talaffuz qilish bilan yuzaga keladi: 
o ‘-qi-may-san, ket-
44

---

m a y -d i, k e l- m a y - d i
k a b i s o ‘z la r d a q a t ’iy in k o r 
ifodalanmoqda.
Og‘zaki nutq talafFuzidagi ohangning tezligi, yuqori-pastligi 
ham ta’sirchanlikni oshiruvchi omülardir. Odatda, notiqlar 
nutq ta ’sirchanligini oshirish maqsadida o ‘z nutqlarini 
ko‘tarinki ruhda bayon qiladilar. Bunday nutqlar, odatda, 
m uhim qarorlar, axborotlar, farm oyishlar o ‘qilganda 
ishlatiladi.
M a’lumki, o‘zbek tili nutqiy vositalarga o‘ta boy tillardan 
biridir. Nutqqa rang-baranglik berish, nutqiy badiiylikni 
kuchaytirish maqsadida ko‘proq turli xil tasviriy vositalarga 
murojaat qilinadi. Ana shu til vositalaridan o'rinli va unumli 
foydalana olgan notiqqina kishi qalbida hislar tug‘yonini uyg‘ota 
oladi.
Til kishilarning fikr-mulohazalarini keng va har tomonlama 
yoritib berishda chegarasiz im koniyatlarga ega. Lekin 
i ifodalanishi lozim bo‘lgan flkr-m ulohazalarning yuqori 
I darajada bo‘lishi uchun tilning tasviriy vositalarini, uning turli 
! xil m a’no nozikliklarini tinmay o ‘rganish lozim bo'ladi. Ana 
I shundagina qisqa jumlalarda, matnlarda olam-olam fikrlarni 
i ifodalay olish mumkin, chunki so‘z har qanday fikming 
; libosidir.
i 
N otiq ijod qilar ekan, tilga befarq qaramaydi: undagi
I durdonalami, javohirlami teradi vajoy-joyiga qo‘yishga harakat 
[ qiladi, so‘zlarga yangi va jozibali ma’no nozikliklarini yuklaydi.
S
Hayot haqiqatining haqqoniy tasvirini (umuman har qanday 
; fikmi) shakl, ya’ni so'zlardan — til vositalaridan ajratgan 
holda tasaw ur qilish mumkin emas. Zero, notiqning so‘zga 
munosabati uning hayotga bo‘lgan munosabatidir.