Yuristlar malakasini oshirish markazi jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti

Saidov A.X.

yuridik fanlar doktori, prof ssor

---

13

1-mavzu. “Bola huquqlari” tushunchasi, o‘quv kursi tizimi va ahamiyati

1. Bola huquqlarini o‘rganishning dolzarbligi

2. “Bola huquqlari” o‘quv kursi “Inson huquqlari” fanining maxsus sohasi sifatida

3. Bola huquqlari” o‘quv kursining oby kti, pr dm ti, maqsadi va vazifalari va

o‘rganish m todologiyasi

4. “Bola” va u bilan bog‘liq tushunchalar

1. Bola huquqlarini o‘rganishning dolzarbligi

Yosh avlodni erkin, d mokratik, insonparvarlik tamoyillari asosida komil

inson ruhida o‘stirish, ularning nafaqat o‘z huquq va erkinliklarini yaxshi biluvchi,

balki ularni amalga oshira oladigan hamda o‘z burch va majburiyatlarini ham ongli

ravishda bajaruvchi inson sifatida jamiyatning t ng huquqli va faol suby kti qilib

tarbiyalash fuqarolik jamiyatiga asoslangan d mokratik, huquqiy davlatni qurishni

o‘z oldiga maqsad qilib olgan har bir d mokratik davlatlar kabi, O‘zb kiston uchun

ham muhim va dolzarb masala hisoblanadi.

“Azal-azaldan har qaysi ota-ona o‘z bolasining sog‘lom va barkamol, aql-

zakovatli, baxtli bo‘lishini istaydi. Shunday farzandni voyaga yetkazish, uning

hayotda munosib o‘rin egallashiga erishish – ota-onaning eng ulug‘, eng muqaddas

orzusi, d sak, ayni haqiqatni aytgan bo‘lamiz. ... Ayni vaqtda bugungi shiddatli

zamon, hayotning o‘zi yosh avlod tarbiyasi borasida oldimizga yangi-yangi, o‘ta

muhim va dolzarb vazifalarni qo‘ymoqda

6

”.

Yosh avlod tartiyasi O‘zb kiston uchun yana shunisi bilan ham hayot-mamot

masalasi hisoblanadiki, mamlakatimiz aholisining 40%ni 18 yoshgacha bo‘lgan

bolalar, 60%ni 30 yoshgacha bo‘lgan yoshlar tashkil etadi. Shu sababli, inson

huquqlari va erkinliklari sohasidagi davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishi bolalar

va yoshlarning jismoniy, int ll ktual va ma’naviy rivojlanishi uchun qulay va eng

6

 “Amalga oshirayotgan islohotlarimizni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati qurish – yorug‘

lajagimizning asosiy omilidir”. Pr zid nt Islom Karimovning O‘zb kiston R spublikasi Konstitutsiyasi qabul

qilinganligining 21-yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi. /Xalq so‘zi, 2013-yil 7 d kabr.

---

14

yaxshi sharoitlarni yaratish, shuningd k ko‘p bolali oilalarni, yetim bolalarni va

oila muhitidan mahrum bo‘lgan bolalarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash

hisoblanadi

7

.

Mamlakatda yoshlar masalasi, ularning o‘z fuqarolik pozitsiyasiga ega inson

sifatida tarbiyalash, ularning huquq va erkinliklarni, qonuniy manfaatlarini

ta’minlash masalalariga mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq, davlat

siyosatining ustuvor yo‘nalish sifatida katta e’tibor qaratib k linmoqda.

Mustaqilligimiz endi e’lon qilingan paytlari, ya’ni 1991-yilning 20-noyabrida,

“O‘zb kiston R spublikasida yoshlarga oid davlat siyosatining asoslari

to‘g‘risida”gi maxsus qonuni qabul qilinganligi bunga dalolat bo‘la oladi.

Mazkur Qonunda yoshlarga oid siyosatning maqsadi, O‘zb kiston

spublikasining yoshlarga oid davlat siyosati qanday sohasidagi vakolatlari,

yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risidagi qonunlarning mazmun-mohiyati qanday

bo‘lishi lozimligi, bu boradagi O‘zb kiston R spublikasining xalqaro

shartnomalari normalarining ustuvorligi tamoyili ko‘rsatib o‘tilgan. Bu esa, yoshlar

siyosati masalasi 1992-yilgi mustaqil O‘zb kistonning Konstitutsiyasida o‘z aksini

topishiga, shu yili O‘zb kistonning BMTning asosiy hujjatlaridan biri

hisoblanmish “Bola huquqlari to‘g‘risida”gi konv nsiyaga

8

 qo‘shilishiga va

mazkur hujjatlar asosida o‘tgan davr mobaynida bolalar va yoshlar masalalariga

dahldor 100dan ortiq qonunlarni qabul qilinishi hamda 2008-yilda, bu sohadagi

maxsus qonun hisoblangan O‘zb kiston R spublikasining “Bola huquqlarining

kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonunini

9

 qabul qilinishiga asos bo‘ldi. .

2008-yil 7-yanvar kuni kuchga kirgan O‘zb kiston R spublikasining “Bola

huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonuni, 18 yoshgacha bo‘lgan suby ktlar

hisoblanmish, bolalarning huquqiy ahvolini b lgilashga doir munosabatlarni

tartibga solishga, bola huquqlarini va erkinliklarini yuridik kafolatlashga

7

Bola huquqlari monitoringi. O‘quv-uslubiy qo‘llanma /Mas’ul muharrir A.X.Saidov. –T.: Inson huquqlari bo‘yicha

O‘zb kiston R spublikasi Milliy markazi, 2011. – B. 5.

8

 Inson huquqlari bo‘yicha xalqaro shartnomalar (to‘plam). -T.: “Adolat”, 2004. – B. 220.

9

 O‘zb kiston R spublikasi qonun hujjatlari to‘plami. 2008-yil, 1–2-son, 1-modda.

---

15

qaratilgan. Ta’kidlash joizki, Qonun normalarining yarmidan ko‘pi bola

huquqlarining kafolatlarini b lgilashga bag‘ishlangan

10

.

Yuqoridagilardan k lib chiqib, aytish mumkinki, o‘tgan davr mobaynida,

mamlakatda bolalarning huquqiy jihatdan himoyalashning xalqaro va milliy

huquqiy asoslari yaratildi va ular hayotga jalb etilib borilmoqda.

Mazkur huquqiy hujjatlarda bolalar, shuningd k, aholining boshqa barcha

qatlami vakillarining ham bola huquqlari sohasidagi huquqiy madaniyatini

shakllantirish va rivojlantirishga katta e’tibor qaratilgan. Bu yo‘nalishda huquqiy

tarbiya muhim ahamiyat kasb etadi. Bu boradagi t gishli xalqaro hujjatlar,

parlam ntning qonun va qarorlari, mamlakat Pr zid ntining g‘oyalari, t gishli

farmon va farmoyishlarining

11

 ijrosining samarasi o‘laroq, bugungi kunda

mamlakatimizda maktabgacha va umumiy o‘rta ta’lim muassasalari, oliy o‘quv

yurtlari va oliy o‘quv yurtidan k yingi ta’limda huquqiy ta’lim tizimi yaratildi.

Bola huquqlari o‘rganish masalasi mazkur tizimning tarkibiy qismiga aylandi.

Alohida qayd etish k rakki, aholida bola huquqlariga oid huquqiy

madaniyatini shakllantirishda hukumat tomonidan qabul qilingan quyidagi dasturiy

hujjatlar ham muhim ahamiyatga ega. Har yili qabul qilinadigan davlat dasturlarida

yoshlar muammosi doimo diqqat marqazida bo‘lmoqda. Ayniqsa, 2008-yilni

“Yoshlar yili”, 2010-yilni “Barkamol avlod yili”, 2014-yilni “Sog‘lom bola yili”

b e’lon qilinishi bolalar, yoshlar va ularning tarbiyasi davlat siyosatining bosh

masalasi ekanligini ko‘rsatib b rdi. Ayniqsa, bu borada mamlakat miqyosida

amalga oshirilayotgan turli tadbirlar yoshlarning huquqiy madaniyatini, ularning

10

 Bola huquqlari monitoringi. O‘quv-uslubiy qo‘llanma /Mas’ul muharrir A.X.Saidov. –T.: Inson huquqlari

bo‘yicha O‘zb kiston R spublikasi Milliy markazi, 2011. -B.6

11

 Misol uchun, BMTning “Inson huquqlari sohasidagi ta’lim o‘n yilligi (1995-2004)” doirasidagi tavsiyalari hamda

O‘zb kiston R spublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida”gi Qonunlari,

O‘zb kiston R spublikasi Oliy Majlisi qarori bilan tasdiqlangan 1997-yildagi “Jamiyatda huquqiy madaniyatni

yuksaltirish milliy dasturi”, O‘zb kiston R spublikasi Pr zid ntining 1997-yil 25-iyundagi “Huquqiy tarbiyani

yaxshilash, aholining huquqiy madaniyati darajasini yuksaltirish, huquqshunos kadrlarni tayyorlash tizimini

takomillashtirish, jamoatchilik fikrini o‘rganish ishini yaxshilash haqida”gi Farmoni, O‘zb kiston R spublikasi

Pr zid ntining 2001-yil 4-yanvardagi “O‘zb kiston R spublikasi Konstitutsiyasini o‘rganishni tashkil etish

to‘g‘risida”gi Farmoyishi.

---

16

huquq va erkinliklarini samarali amalga oshirishda muhim ahamiyat kasb

etmoqda

12

.

Xulosa qilib aytganda, mamlakatda bugungi kunda aholining bola huquqlari

oid huquqiy madaniyatini rivojlantirish bo‘yicha huquqiy asos va institutsional

tizim yaratildi va u takomillashtirib borilmoqda. Ammo, qonunlarni ishlashi, ular

xanizmlarining samaradorligi birinchi o‘rinda, aholining huquqiy

madaniyatining qay darajada ekanligiga bog‘liqdir. Uni esa, bu boradagi ta’limsiz

erishib bo‘lmaydi. Shuning uchun ham, mamlakatda inson huquqlari sohasidagi

ta’limni rivojlantirish bilan bir qatorda, uning aholisining katta qismini tashkil

etuvchi bolalarning huquqlarini ham maxsus o‘qitish bugungi kunning dolzarb

masalasiga aylanmoqda.

Mazkur yo‘nalishda, bolalarning huquqiy madaniyatini yanada

yuksaltirishda, aholining bola huquqlariga oid huquqiy bilimlarini oshirishda,

quyidagilarga e’tiborni yanada kuchaytirish maqsadga muvofiqdir:

birinchidan

,

bola huquqlariga oid ta’lim va tarbiyaning nazariy jihatlarini kuchaytirish bilan bir

qatorda, uning amaliy samaradorligini yanada oshirish;

ikkinchidan

, bolalar ta’lim

va tarbiyasini amalga oshiruvchi muassasalar o‘quv dasturlarida bola huquqlariga

oid O‘zb kiston R spublikasi qo‘shilgan xalqaro normalarga, umuminsoniy

qadriyatlarga, ilg‘or horijiy tajribaga va albatta, mamlakatda tarixan shakllangan

milliy an’analarga, qadriyatlarga e’tiborni kuchaytirish;

uchinchidan

, bola

huquqlarini o‘qitishda zamonaviy axborot va p dagogik t xnologiyalarni

qo‘llashning samaradorligini oshirish;

to‘rtinchidan

, bola huquqlariga oid

tadqiqotchilikni, ayniqsa, ularning o‘zlarining hamda aholining bola huquqlariga

oid huquqiy madaniyatini o‘rganishga qaratilgan ilmiy va sotsiologik tadqiqotlarni

yanada kuchaytirish;

shinchidan

, bola huquqlari borasida ta’lim muassasalari

bilan davlat organlari, fuqarolik jamiyati institutlari, xususan mahallalar o‘rtasidagi

12

Jumladan, Bolalar farovonligini ta’minlash bo‘yicha Milliy harakat dasturida (2007-2011-yillar); Ishga qabul

qilish uchun eng kichik yosh to‘g‘risidagi konv nsiyani hamda Bolalar m hnatining eng yomon shakllarini taqiqlash

va tugatishga doir shoshilinch choralar to‘g‘risidagi konv nsiyani amalga oshirish bo‘yicha Milliy harakat r jasi

(2008-2010-yillar); Odam savdosini bartaraf etish bo‘yicha Milliy harakat r jasi (2008-2010-yillar); Univ rsal

davriy hisobot doirasida O‘zb kiston R spublikasining Milliy ma’ruzasini ko‘rib chiqish natijalari bo‘yicha BMT

Inson huquqlari k ngashining tavsiyalarini bajarish yuzasidan Milliy harakat dasturi (2009-2011-yillar), “Sog‘lom

bola yili” davlat dasturi (2014-yil) kabi dasturlar.

---

17

o‘zaro tushungish va hamkorlikka erishish;

oltinchidan

 OAVlarining bolalar va

yoshlarning huquqiy tarbiya sohasidagi faoliyatini yanada k ngaytirish.