Yuristlar malakasini oshirish markazi jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti

Jinoiy javobgarlik.

Bola huquqlarining buzilishi jinoiy javobgarlikka tortish

uchun asos bo‘lishi mumkin. Jinoyat kod ksining bir qator moddalarida bola

huquqlarini buzganlik uchun javobgarlik ko‘zda tutilgan. Masalan, yashash

huquqini buzganlik (o‘ldirish) uchun javobgarlikni ko‘zda tutgan quyidagilar

moddalarni misol sifatida k ltirish mumkin: 97-modda (qasddan o‘ldirish), 98-

modda (kuchli ruhiy hayajonlanish holatida qasddan odam o‘ldirish), 100–modda (

onaning o‘z chaqalog‘ini qasddan o‘ldirish), 102-modda (ehtiyotsizlik orqasida

odam o‘ldirish), 103-modda (o‘zini o‘zi o‘ldirish darajasiga yetkazish) va boshqa

moddalar

Bolaning shaxsiy daxlsizligini buzganlik uchun JKning 104-106 va 109-111

moddalarida, ya’ni qasddan badanga shikast yetkazish va qiynash uchun

javobgarlik ko‘zda tutilgan. Bundan tashqari, 235-moddada qiynoqlar va

muomalaning va jazoning boshqa shafqatsiz, g‘ayriinsoniy va qadr-qimmatni

kamsituvchi turlari uchun sanksiyalar b lgilangan. Shahvoniy zo‘ravonlik orqali

shaxsiy daxlsizlikni buzish uchun 118-moddada (nomusga t gish) va 119-moddada

(jinsiy ehtiyojni zo‘rlik ishlatib g‘ayritabiiy usulda qondirish) javobgarlik ko‘zda

tutilgan. Bolaga nisbatan bunday jinoyatlarni sodir etish jazoni og‘irlashtiruvchi

holat hisoblanib, ular uchun og‘irroq jazo tayinlanadi.

Jinoyat kod ksida oilaga, yoshlarga va ahloqqa qarshi jinoyatlarga

bag‘ishlangan alohida bob (5-bob) mavjud bo‘lib, unda voyaga yetmagan yoki

hnatga layoqatsiz shaxslarni moddiy ta’minlashdan bo‘yin tovlash uchun (122-

modda), bolani almashtirib qo‘yish (124- modda), farzandlikka olish sirini oshkor

qilish (125-modda), voyaga yetmagan shaxsni g‘ayriijtimoiy hatti-harakatlarga jalb

qilish (127-modda), 16 yoshga to‘lmagan shaxs bilan jinsiy aloqa qilish (128-

modda), 16 yoshga to‘lmagan shaxsga nisbatan uyatsiz buzuq harakatlar qilish

(129-modda), pornografik narsalarni tayyorlash yoki tarqatish (130- modda),

fohishaxona saqlash yoki qo‘shmachilik qilish (131-modda) uchun javobgarlik

---

276

lgilangan.

Bolaning shahvoniy zo‘ravonlikdan himoya qilinish huquqi, bu huquqni

buzganlik uchun O‘zb kiston R spublikasi jinoiy qonunchiligida t gishli

javobgarlik ko‘zda tutilishi bilan kafolatlanadi. O‘zb kiston R spublikasi Jinoyat

kod ksining 118-121 moddalarida nomusga t gish va bir qator boshqa jinsiy

erkinlikka qarshi jinoyatlar uchun javobgarlik ko‘zda tutilgan. O‘zb kiston

spublikasi Jinoyat kod ksida 16 yoshga to‘lmagan shaxs bilan jinsiy aloqaga

kirish (128-modda), 16 yoshga to‘lmagan shaxsga nisbatan uyatsiz buzuq

harakatlar qilish (129-modda), pornografik narsalar tayyorlash va tarqatish (130-

modda), fohishaxona saqlash yoki qo‘shmachilik qilish (131-modda) uchun

javobgarlik ko‘zda tutilgan.

Pornografik narsalarni tayyorlash va tarqatish uchun ham jinoiy javobgarlik

ham ko‘zda tutilgan. Jinoyat kod ksining 130-moddasiga binoan, namoyish qilish

yoki tarqatish maqsadida pornografik narsalarni tayyorlash, shuningd k ularni 21

yoshga to‘lmagan shaxslar o‘rtasida namoyish qilish yoki tarqatish, shunday

harakatlar uchun ma’muriy jazo qo‘llanilganidan k yin sodir etilgan bo‘lsa jinoiy

javobgarlikka tortiladi.

O‘zb kiston R spublikasi Jinoyat kod ksining 127-moddasiga binoan,

voyaga yetmagan shaxsni tilamchilikka, spirtli ichimliklar ist ’mol qilishga,

giyohvandlik yoki psixotrop hisoblanmagan, l kin kishining aql-idrokiga ta’sir

qiladigan vosita va moddalarni ist ’mol etishga jalb qilish, shunday harakatlar

uchun ma’muriy jazo qo‘llanilganidan k yin sodir etilgan bo‘lsa, t gishli miqdorda

jarima yoki t gishli muddatlarga ahloq tuzatish ishlari yoxud qamoq yoki

ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.

Voyaga yetmagan shaxsni giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar

ist ’mol etishga jalb qilish – t gishli muddatgacha qamoq yoki ozodlikdan mahrum

qilish bilan jazolanadi.

Voyaga yetmagan shaxsni jinoyat qilishga jalb etish, shuningd k ushbu

moddaning ikkinchi qismida nazarda tutilgan harakatlar:

---

277

a) ilgari giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalarni g‘ayriqonuniy

ravishda muomalaga chiqarish bilan bog‘liq har qanday jinoyatni sodir etgan shaxs

tomonidan;

b) ikki yoki undan ortiq voyaga yetmagan shaxsga nisbatan;

v) o‘quv yurtlarida yoki o‘quvchilar, stud ntlar o‘quv-tarbiya, sport yoki

jamoat tadbirlari o‘tkazadigan boshqa joylarda sodir etilishi – aybni og‘irlashtiradi

va jazoni muddatini t gishli darajada oshiradi.

 “Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonuning 14-moddasini

buzganlik, ya’ni bolani g‘ayriqonuniy ko‘chirilishi uchun JKning 135-moddasida

(odam savdosi) va 137-moddasida (odamni o‘g‘irlash) javobgarlik ko‘zda tutilgan.

Bolaga nisbatan bunday jinoyatlarni sodir etish jazoni og‘irlashtiruvchi holat

hisoblanib, ular uchun og‘irroq jazo tayinlanadi.

Jinoyat kod ksining 135-moddasida odam savdosi bilan bog‘liq harakatlar

uchun, ya’ni kuch bilan tahdid qilish yoki kuch ishlatish yohud boshqa majburlash

shakllaridan foydalanish, o‘g‘irlash, firibgarlik, aldash hokimiyatni suist ’mol

qilish yoki vaziyatning qaltisligidan foydalanish orqali yoxud boshqa shaxsni

nazorat qiluvchi shaxsning roziligini olish uchun uni to‘lovlar yoki manfaatdor

etish evaziga og‘dirib olish orqali odamlardan foydlanash maqsadida ularni

yollash, tashish, topshirish, yashirish yoki kabul qilish, odamlardan foydlanish

boshqa shaxslarning fohishaligidan foydalanish yoki ulardan shahvoniy

foydalanishning boshqa shakllarini majburiy m hnat yoki xizmatlarni qullik yoki

qullikka o‘xshash odatlarni erksiz holat yoxud inson a’zolari yoki to‘qimalarini

ajratib olish uchun jinoiy javobgarlik ko‘zda tutilgan.

Odam savdosi uchun jinoiy javobgarlik Jinoyat kod ksining 135-moddasida

ko‘zda tutilgan bo‘lib, unga binoan bu jinoyat aybdorga oldindan ma’lum bo‘lgan

18 yoshga to‘lmagan shaxsga nisbatan sodir etilsa jazoni og‘irlashtiruvchi holat

hisoblanadi va t gishli muddatga ozodlikdan mahrum etish bilan jazolanadi.

Ta’kidlash joizki, Jinoyat kod ksida fuqarolarning, jumladan, bolalarning

konstitutsiyaviy huquqlarini buzish uchun, jumladan fuqarolarning t ng

huquqligini (141-modda), turar joy daxlsizligini (142-modda), fuqarolarning

---

278

murojaatlari to‘g‘risidagi qonun hujjatlarni (144-modda), vijdon erkinligini (145-

modda), m hnat qilish huquqini (148-modda) buzish uchun javobgarlik ko‘zda

tutilgan. Jumladan, “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida”gi qonunning

3-moddasiga binoan, voyaga yetmagan bolalarni diniy tashkilotlarga jalb etish,

shuningd k ularning ixtiyoriga, ota-onalari yoki ularning o‘rnini bosuvchi shaxslar

ixtiyoriga zid tarzda dinga o‘qitishga yo‘l qo‘yilmaydi. Bu normani buzganlik

uchun O‘zb kiston R spublikasi Jinoyat kod ksi 145-moddasi, 2-qismiga binoan

gishli jinoiy javobgarlik ko‘zda tutiladi.

O‘zb kiston 1995-yil BMTning Qiynoq va muomalaning va jazoning

shafqatsiz, noinsoniy va qadr qimmatni kamsituvchi turlariga qarshi to‘g‘risidagi

konv nsiyaga qo‘shilishi O‘zb kiston R spublikasi jinoyat kod ksida qiynoqlarni

qo‘llash uchun jinoiy javobgarlikni b lgilash uchun ko‘mak bo‘ldi.

Jinoyat kod ksining 235-moddasiga binoan, ko‘rsatuv b rishga majbur

qilish ya’ni surishtiruvchi, t rgovchi yoki prokuror tomonidan ko‘rsatuv b rishga

majbur qilish maqsadida gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, guvoh jablanuvchi yoki

eksp rtga nisbatan qo‘rqitish, urish, do‘pposlash, qiynash, azob b rish badanga

yengil yoki o‘rtacha og‘ir shikast yetkazish yoki qonuga xilof boshqa harakatlar

bilan ruhiy yoki jismoniy ta’sir ko‘rsatish uchun – jiniy javobgarlik ko‘zda

tutilgan. O‘sha harakat voyaga yetmagan nisbatan qo‘llanilsa - 3-5-yilgacha

ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.

Undan tashqari Jinoyat kod ksining 103-moddasida moddiy tomondan yoki

boshqa jihatlardan aybdorga qaram bo‘lmagan shaxsga rahmsiz muomala qilish

yoki uning sha’ni va qadr qimmatini mutasil ravishda kamsitish natijasida uni

o‘zini o‘zi o‘ldirish darajasiga yetkazish uchun javobgarlik ko‘zda tutilgan.

Jinoyat kod ksining 110-moddasida qiynash uchun, ya’ni muttasil ravishda

do‘pposlash yoki boshqacha harakatlar bilan qiynash uchun javobgarlik

lgilangan

Bolani qiynoqlardan himoya qilinishga bo‘lgan huquqi zo‘rlik ishlatib

g‘ayriqonuniy ravishda ozodlikdan mahrum qilish uchun javobgarlikni ko‘zda

tutgan Jinoyat kod ksining 138–moddasi bilan ham kafolatlanadi.

---

279