Yurak-qon tomir tizimi kasalliklari. Yurak-qon tomir tizimi kasalliklari bilan kasallangan bemorlarni parvarishi va ularning nazorati

YURAK-QON TOMIR TIZIMI KASALLIKLARI. YURAK-QON TOMIR TIZIMI KASALLIKLARI BILAN KASALLANGAN BEMORLARNI PARVARISHI VA ULARNING NAZORATI.
YURAK-QON TOMIR TIZIMI KASALLIKLARI BILAN KASALLANGAN BEMORLARNI PARVARISHI VA ULARNING NAZORATI
Kardiologiya (yunon kardiy - yurak, logos – ta’limot) yurak – qon tomir tizimi kasalliklarining etiologiyasi, patogenezi va klinik ko'rinishini o'rganadigan ichki kasalliklar
bo'limi bo’lib, ularning diagnostikasi, oldini olish va davolash usullarini ishlab chiqadi.
Qon aylanish tizimining kasalliklari bilan bemorlar turli shikoyatlar bilan murojaat qilishadi. Eng ko'p aniqlanadigan simptomlar ko'krak qafasi og'rig'i, yurak tez urishi, nafas qisilishi, bog’ilish, shish, yurakda og’riq hissi va boshqalar.
Yurak – qon tomir tizimi kasalliklari bilan og'rigan bemorlarni kuzatish va davolashni ikki yo'nalishda o'tkaziladi.
Umumiy chora-tadbirlar – boshqa turli organlar va tizimlar kasalliklari bilan og'rigan bemorlarni kuzatish va parvarishlash ishlari: bemorning umumiy holatini kuzatish, tana
haroratini nazorat qilish, qon tomirlari va qon bosimini nazorat qilish, harorat varag'ini to'ldirish, bemorning shaxsiy gigienasini ta'minlash va boshqalar
Maxsus tadbirlar - yurak – qon tomir tizimi kasalliklariga xos bo'lgan simptomlari bo'lgan bemorlarga: yurak va ko'krak og'rig'i, o'tkir va surunkali yurak yetishmovchiligi, shish, yurak
ritmining buzilishi va boshqalarga yo’naltirilgan kuzatuv va parvarish chora tadbirlaridir.
YURAK VA QON AYLANISHI
Organizmning faoliyati har bir hujayraga ozuqa moddalari, kislorod, suv yetkazib berish va hujayra ajratib chiqarayotgan mahsulotlarni chiqarib tashlash sharoitiga bog’liq. Tomirlar
tizimi va qon harakatini ta’minlovchi markaziy a’zo — yurak, ushbu masalani hal qiladi.
Yurak va qon tomirlari. Yurak muskullarining va tomir devorlarining qisqarishi natijasida qon harakat qiladigan tutashtiruvchi tizimni tashkil qiladi.
Arteriyalar — qonni yurakdan eltuvchi tomirlar.
Arteriyalar bo’ylab qon bosim bilan o’tishi natijasida mayda arteriyalar va venalar butunligi buzilgan hollarda qon tomirlarni o’rab turuvchi to’qimalarga oqib, ushbu joyda qon aylanishi izdan chiqadi.
Venalar Qonni yurakka eltadi. Vena qon tomiri devorlarida muskul tolalari kamroq rivojlangan. Ko’pgina yirik va o’rta venalarning devorlari ichki tomonida klapanlari bo’lib, ular qonni oldinga yo’naltiradi, orqaga harakat qilishga yo’l qo’ymaydi.
Kapillyarlar arteriyalar bilan venalarni tutashtiruvchi tomirlar bo’lib, yopiq tizim hosil qiladi va to’qimalar,qon va atrof-muhit bilan moddalar va gazlar almashinuvini ta’minlaydi.
Kapillyarlar, mayda arteriya va venalar butunligi buzilgan hollarda qon to’qimalarga oqadi.
Yurak katta qon tomirlari bilan bog’langan, to’rt kamerali muskulli nasos sifatida ifodalanadi. Yurak ko’krak qafasida joylashgan bo’lib, uning katta qismi o’rta chiziqdan chap tomonda joylashgan. Yurak devori bir necha qavatdan iborat.
O’ta qavat —miokard — avtomatik ravishda, bir maromda, bir vaqtda qisqaruvchi o’ziga xos muskul hujayralaridan tashkil topgan. Yurak muskulida oziqlanish va gaz lmashinuvining buzilishi yurak qisqarishi samaradorligiga ta’sir qiladi va organizmda qon aylanishini buzadi.
Yurak va qon tomirlari qon aylanish doirasini tashkil qiladi. Kichik doira tomirlari qon va havo orasidagi gaz almashinuvini ta’minlaydi, bunda o’pka va uning tomirlari
muhim o’rin tutadi.
Katta doira tomirlari kislorodga to’yingan qonni butun organizm bo’ylab taqsimlab, karbonat angidrid gazi va modda almashinuv mahsulotlari bilan boyigan qonni yurakka yig’ishni ta’minlaydi. Yurak bir maromda kameralarning ishiga qarab, qon kerakli yo’nalishda oqadi.
Gaz almashinuvida gemoglobin muhim o’rin egallaydi. U qon hujayralari eritrotsitlarda bo’ladi. Kislorod va karbonat angidrid gemoglobin bilan birlashgan holda o’tkaziladi.

Organizm me’yorda ishlab turishi uchun barcha a’zo va tizimlar qon bilan ta’minlab turilishi zarur, bu esa yurakmuskuli ishlashi va tomirlar bo’ylab qon qanchalik oson harakatlanayotganiga bog’liq.

Qon tomirlari qon uchun ochiq bo’lib, yog’ to’planishi yoki qotib qolgan qon bilan yopilib qolmagan bo’lsa, to’qimalarning qon bilan ta’minlanishi uzluksiz amalga oshiriladi. Qon aylanish sistemasidagi bosim belgilangan darajadan oshmasligi ham muhimdir. Yurakning arterial bosim (gipertenziya) qon tomirlarini shikastlashi mumkin.

Kislorod alveolalardan kapillyarlarga kelib, bu yerda eritrotsitlar gemoglobini bilan birlashadi. Tananing hujayralaridan chiqib, karbonat angidrid gazi qonga tushadi.

So’ngra u o’pka alveolalariga tushib, nafas chiqarish vaqtida chiqadi.

Yurak-tomir sistemasining funksional holatiini belgilash

Yurak ishlashi va tomirlar holatining ob’ektiv ko’rsatkichlari — puls va arterial bosimdir. Arterial puls deb, tomirlar devorining yurak haydaydigan qon harakati natijasida

Kelib chiqadigan turtkisimon tebranishlariga aytiladi. Salomatlik holatini belgilash uchun pulsning tezligi va tarangligini aniqlashni bilish zarur.

Tezligi. Puls normada minutiga 60 dan 80 gacha o’zgarib turadi. Puls keng chegaralarda o’zgarib turishi va uning tezligi yoshga, jinsga, tana va tashqi haroratga, shuningdek jismoniy harakatga bog’liq. Ayollar pulsi erkaklarnikiga nisbatan tezdir.

Eng tez puls bola hayotining dastlabki yillarida qayd qilinadi.

Tomir sistemasi kasalliklari bo’lmaganda, 25 yoshdan 60 yoshgacha puls barqaror bo’lib qoladi.

Ritm. Puls turtkilari bir xil vaqt ichida birin-ketin kelsa, to’g’ri ritm yoki ritmik puls deyiladi. Aks xolda noto’g’ri —aritmik puls kuzatiladi. Sog’lom odamda pulsning ko’pincha nafas olishda tezlashuvi va uning nafas chiqarishda sekinlashuvi — nafas aritmiyasi qayd qilinadi; nafasni ushlab turish aritmiyaning bu turini bartaraf qiladi

Tomir sistemasi kasalliklari bo’lmaganda, 25 yoshdan 60 yoshgacha puls barqaror bo’lib qoladi.

Ritm. Puls turtkilari bir xil vaqt ichida birin-ketin kelsa, to’g’ri ritm yoki ritmik puls deyiladi. Aks xolda noto’g’ri —aritmik puls kuzatiladi. Sog’lom odamda pulsning ko’pincha nafas olishda tezlashuvi va uning nafas chiqarishda sekinlashuvi — nafas aritmiyasi qayd qilinadi; nafasni ushlab turish aritmiyaning bu turini bartaraf qiladi.

Puls tarangligi puls to’lqinining tarqalishini to’xtatish uchun zarur kuch bilan belgilanadi. Puls tarangligining darajasi bo’yicha maksimal arterial bosimning katta-kichikligi to’g’risida

Taxminiy xulosa chiqarish mumkin, u qanchalik yuqori bo’lsa, puls shu qadar tarang bo’ladi.

Puls to’liqligi puls to’lqinini hosil qiladigan qon miqdori bilan belgilanadi va yurakning hajmiga bog’liq bo’ladi. To’liqligi yaxshi bo’lganda panja ostida yuqori puls to’lqini

Seziladi, yomon bo’lganda — puls kuchsiz, puls to’lqinlari kichik, arang bilinadi. Bu yurak muskuli zaiflashganidan darak beradi. Ipsimon deyiladigan, arang bilinadigan puls, ayniqsa,

Yomon alomat hisoblanadi. Bunday hollarda tezkor yordam ko’rsatib, shifokorga murojaat qilish zarur.Puls ritmi

Ritmli Noritmik Arteriya devorlarining tebranishlari o’rtasidagi Vaqt oralig’idagi davomiylilik 

Puls tezligi Tezlashish Sekinlashish Normada sog’lom odamda puls tezligi minutiga 60 dan 80 gacha o’zgaradi

Puls tarangligi

Kuchli (tarang)

Yumshoq Ipsimon

ArteriyanibosishuchunzarurkuchgamuvofiqYurakqisqarishivaqtidaarterialbosimigabog’liq

Muolaja. Arterial pulsni tekshirish

Maksad: yurak ishlashi, arteriya tomirlari urishini aniqlash.

Tayyorlash: bemorga muolajaning mohiyatini tushuntiring, puls aniqlanadigan joyni toping.

Jihozlar: soat (sekundomer), qog’oz, qalam.

Bemorning holati: qulay holatda yotib yoki o’tirib.

Bajarilishi:

Bilak arteriyasida pulsni aniqlash.

1. 
   Bemorning bo’sh qo’yilgan qo’lining bilak arteriyasi sohasiga (yelkaning tashqi tomoni, bilak bo’g’imi chegarasi, bemorning I barmog’iga mos kelgan cheti) o’zingizning II, III,
   
2. 
   

IV barmoqlaringizni qo’ying; barmoq ostida yumshoq pulsatsiyani sezasiz.

3. 
   Pulsning ritmini belgilang; agar puls ritmi bir maromda bo’lsa, aniq vaqt (30 s — 1 min.) ichida puls qisqarishi miqdorini aniqlang; agar puls bir maromda bo’lmasa, puls
   

To’lqinlarining miqdorini bir minutda aniqlang.

4. 
   Pulsning tarangligini tekshiring (ikkala qo’lning, ayniqsa keksa yoshdagi odamlar va homilador ayollarda pulsni aniqlash vaqtida barmoqlarning kuch bilan bosilishini taqqoslang).
   

5. 
   Natijani yozib, zarur hollarda natijasi haqida bemorga, uning qarindoshlariga, shifokorga xabar bering.
   

6. 
   

Arterial bosim

Arterial bosim bu tomirlar devoriga tushadigan qon bosimi bo’lib, arterial bosim yurakdan otilib chiqadigan qon miqdoriga, qon oqimiga, umumiy periferik tomirlarning nechog’lik

Qarshilik ko’rsatishiga, tomirlar devorining elastikligiga bog’liq.

Sistolik (maksimal), diastolik (minimal) va puls arterial bosimi farq qilinadi.

Sistolik bosim — arterial sistemada chap qorincha sistolasidan keyin paydo bo’ladigan puls to’lqini maksimal ko’tariladigan vaqtdagi bosim.

Diastolik bosim esa yurak diastolasi oxirida, puls to’lqini tushgan vaqtda yuzaga keladi.

Sistolik va diastolik bosim o’rtasidagi farq puls bosimi deyiladi.

Arterial bosimni aniqlaydigan asboblardan simobli tonometr — Riva-Rochchi apparata eng keng tarqalgan.

Shuningdek, prujinali va elektron tonometrlardan ham foydalaniladi.

Arterial bosimni tovushli aniqlash usuli arteriya manjetka bilan qisilganda tovushli fenomenlarni qayd qilishga asoslangan.

Arterial bosim ma’lum soatlarda, yaxshisi ertalab, tushki ovqatgacha, muayyan tana vaziyatida, imkon boricha bir xil havo haroratida o’lchanadi.

Muolaja. Arterial bosimni o’lchash

Maqsad: Yurak-tomir tizimining funksional xususiyatlarini aniqlash.

Tayyorgarlik: bemorga muolajaning mohiyatini tushuntiring, avval ham shunga o’xshash muolajalar o’tkazilganmi, natijalari qanday bo’lganini aniqlang, bemorga o’zini qanday tutish kerakligini tushuntiring.
Jihozlar: tonometr, fonendoskop, qog’oz, qalam.

Bemorning holati: tinch va bo’sh qo’ygan holatda yotib yoki o’tirib, bemorning kafti yuqori tomonga qaratilgan holatda.

Bajarish:

Arterial bosim odatda 1—2 marta 2—4 minut oralig’i bilan o’lchanadi.

1. 
   Bemorning yalang’ochlangan qo’liga tirsak bo’g’imidan 2—3 sm yuqoriga manjetkani siqmasdan o’raladi; yumshoq to’qimalarni siqmasdan manjetka yelkaga (ilgak, yopishqoq
   

Lenta bilan) mahkamlanadi.

2. 
   Bemor qo’lining holatini to’g’ri aniqlang.
   

3. 
   Manometrni manjetka bilan birlashtirib, strelkaning holatini (simob ustuni) shkalaning nolinchi belgisi bo’yicha tekshiring.
   

4. 
   

5. 
   Tirsak bo’g’imidan yelka arteriyasini topib, u yerga fonendoskop qo’yiladi (fonendoskop boshchasini o’rtacha bosish zarur, aks holda ma’lumotlar noto’g’ri ko’rsatiladi).
   
6. 
   

5. Nokchadagi ventilni yoping va manjetka bemorning manometr ko’rsatkichlaridan normadan ortiq (20—25 mm simob ustuni) bo’lguncha havo to’ldiring.

7. 
   Ventilni ochib, manjetkadagi havo asta-sekin tushiriladi, ustun tushishi yoki ko’rsatkich harakatining tezligini kuzatib turing — ko’rsatkichlar sekundiga simob ustunining 2 mm
   

Tezligida o’zgarishi mumkin; bir vaqtning o’zida arteriyadagi tonlarni eshitib, manometr ko’rsatkichlarini kuzating.

8. 
   Dastlabki tovushlar (tonlar) eshitilishi bilan (arterial bosimning yurak qisqarish vaqtidagi kattaligi) va tonlar yutilishi bilan (yurak bo’shashgan vaqtdagi arterial bosim) manometr
   
9. 
   

Ko’rsatkichlarini belgilang; manjetkadagi havoni butkul chiqarib tashlang.

8.Ma’lumotlar bayonnomaga (kuzatish kundaligiga) quyidagicha yozib qo’yiladi: sistolik bosim, diastolik bosim.

10. 
    Muolajani qaytarib, olingan ma’lumotlarni taqqoslang.
    

Arterial bosim ikkala qo’lda o’lchanadi, olingan raqamlar solishtiriladi.

Arterial bosimni bemorning o’zi ham o’lchay oladi, bosim o’lchash qoidalarini unga o’rgating.

Mumkin bo’lgan asoratlar: arteriya uzoq, vaqt bosilishi natijasida qo’lda og’riqlar paydo bo’lishi mumkin.

Arterial bosim Ko’rsatkichlar Sog’lom katta Simob ustunidan 140/90 mm

Odam oshmagan Chegaraviy holat Simob ustunining 140/90 —100/95 mm

Gipertenziya Simob ustunidan 160/95 mm oshgan

Keksa odam (yoshi 60 dan oshgan va undan katta)

Puls bosimi oshish tomoniga o’zgarish (sistolik 160 mm dan oshgan, diastolik 90 mm dan oshmagan)

Kasallik belgilari

Qon aylanishi buzilishining belgilari qaysi soha yoki a’zolar shikastlanganiga bog’liq. Yurak kasalliklari turli xil belgilar bilan kechishi mumkin: miyadagi qon aylanishining

Yomonlashuvi natijasida hushdan ketish, bosh aylanish yoki aql xiralashishi;

Oyoq-qo’llarda qon aylanish buzilganda shishlar bilan kechadi. Tug’ma yurak kasalliklari, odatda, tug’ilish vaqtida aniqlanadi. Yosh bolalarda yurak faoliyati buzilganda, ularda

Nafas qisish, ishtahaning yo’qolishi va jismoniy rivojlanishda ortda qolish kuzatiladi. Tug’ilish vaqtida aniqlangan tug’ma yurak poroklari jismoniy kamchiliklarning deyarli yarmini tashkil qiladi. Yurak-tomir sistemasi kasalliklari har xil sabablarga ko’ra yurakning turli xil bo’linmalari ishlashining qiyinlashuvi bilan kechib, oqibatda yurak etishmovchiligiga olib keladi. Yurak-tomir sistemasi kasalliklarining muhim

Belgilari — yurakning tez-tez urishi, notekis urishi, yurak sohasida og’riq, shishlar bo’lishi.

Simptom. Yurak o’ynashi Yurak qisqarishlari tezligining oshishi (taxikardiya) bemor tomonidan «yurak urish» deb qabul qilinadi va ko’pincha rivojlanayotgan yurak patologiyasining birinchi belgisidir. Ba’zi vaqtlarda yurak o’ynashi asab regulyatsiyasi turg’un bo’lmagan

Sog’lom odamlarda paydo bo’ladi; bunday hollarda valeriana ildizi, ratsional jismoniy mashqlar samara beradi. 

Yurak o’ynashi bemorga noqulaylik keltirsa, unga birinchi yordam ko’rsatish zarur.

Yurak o’ynashida birinchi yordam

1. 
   Bemorni tinchlantiring.
   

2. 
   Bemorni qulay holatda yotqizib qo’ying.
   

3. 
   Toza havo olishini ta’minlang.
   

4. 
   Bemorning qisib turadigan kiyimlarini yechib tashlang.
   

5. 
   Pulsning chastotasi va xarakteristikasini aniqlang.
   

6. Yurak o’ynashi avvallari ham ro’y bergan bo’lsa, bemordan o’ziga qanday yordam berilganini, qaysi dorivor preparatlarni qanday dozada qabul qilganini, yurak o’ynashi o’zi

O’tib ketganmi, shularni aniqlang.

Yurak o’ynashi takrorlangan hollarda shifokorning maslahati zarur.

Simptom. Yurak sohasidagi og’riqlar
Simptom. Yurak sohasidagi og’riqlar

Yurak sohasidagi og’riq yurak tomirining uzoq, vaqt siqilishi yoki qisqarishi oqibatida yurak muskulining qon bilan ta’minlanishi yetarli darajada bo’lmasligi natijasida namoyon

Bo’lishi mumkin. Bunday holat stenokardiya xurujida ro’y beradi.

Bunday holda og’riq to’sh orqasiga yoki uning chap tomoniga tarqalib, chap qo’l yo ki kurakda bilinadi, og’riq siquvchi-ezuvchi bo’lib, o’lim qo’rquvi, quvvatsizlik, tananing

Titrashi, qattiq terlash bilan davom etadi. Og’riq xuruji bir necha minutdan bir necha soatgacha davom etishi mumkin. Yurak sohasida og’riq xuruji bo’lgan bemor shoshilinch yordam,

Sinchkov nazorat va parvarishga muhtoj bo’ladi.

Yurak sohasidagi og’riqlarda birinchi yordam

1. 
   Bemorga qulay holatni yarating, toza havo kirishini ta’minlang, siqib turuvchi kiyimlarni yeching; pulsni aniqlang, arterial bosimni o’lchang.
   
2. 
   
3. 
   Bemorning tili tagiga validol tabletkasini bering.
   

4. 
   Agar validol samarasi kam bo’lib, xuruj davom etsa, bemor tilining tagiga nitroglitserin tabletkasini bering; ba’zida nitroglitserin bosh og’rig’ini ko’zg’atishi mumkinligi va bundan
   

5. 
   

Qo’rqmaslik haqida bemorni ogohlantiring.

4. Shifokorni chaqirtiring.

6. 
   Yurak sohasiga xantal, oyoq va qo’llariga grelka qo’ying.
   
7. 
   

6. 
   Xuruj davom etsa va nitroglitserin qayta qabul qilinganda samarasi bo’lmasa, 5—10 daqiqadan so’ng shifokorning shoshilinch yordami va zudlik bilan kasalxonaga yotqizish zarur, aks xolda qon aylanishi qattiq buzilishi natijasida yurak muskuli o’zgarishi mumkin (miokard infarkda).
   
7. 
   
8. 
   Bemorga qat’iy yotish rejimini ta’minlang.
   

9. 
   Nafas olish, puls chastotasi va arterial bosim chastotasining nazorat qilinishini ta’minlang, tana haroratini albattda o’lchang (og’riq xurujidan keyin harorat ko’tarilishi
   

10. 
    

Yurak muskulida infarkt rivojlanishi bilan bog’liq bo’lishi mumkin); imkoniyat bo’lgan holda bemorga kislorod bering. Ko’krakdagi og’riq nafas olish buzilganda paydo bo’lishi

Mumkin (o’pka yoki o’pka pardasi yallig’lanishi, surunkali kasal asoratlari)

Simptom. Nafas qisishi Yurak-tomir sistemasi funksiyasi buzilganda nafas qisishikarbonat angidrid gazi ortib ketganidan nafas olish markazining qo’zgalishi bilan boglik. Karbonat angidridning ortib ketishi qon aylanishining kichik doirasida venoz to’laqonlik oqibatida kelib

Chiqadi. Jismoniy zo’riqish vaqtida yurak o’ynashi bilan bir qatorda nafas qisishning paydo bo’lishi yurak yetishmovchiligi boshlanayotganligining dastlabki belgilaridan biri hisoblanadi.

Qonda kislorod miqdorining kamayishi, qon oqishining sekinlashishi va venoz to’laqonlik natijasida terining ko’kimtir rangi — sianoz vujudga keladi. Yurak ishlashining buzilishi

Oqibatida kelib chiqqan nafas qisishining kuchli xuruji yurak astmasi deb nomlanadi («Nafas olish» bo’limiga qarang).

Simptom. Shishlar 

Yurak-tomir sistemasi kasalliklarida shishlar yurakning yetarli darajada ishlamayotganligi, qon aylanishi katta doirasining venalari to’lib ketishi, qonning suyuq qismi tomirlardan atrofdagi to’qimalarga chiqishi oqibatida paydo bo’ladi. Bemorlarda jigar kattalashadi, teri osti kletchatkasining shishlari, bo’shliq istisqosi (qorin, plevra bo’shlig’i) paydo bo’ladi. Shishlarning rivojlanishiga suyuqlik to’planib qolishi sabab bo’ladi, bu ajralayotgan siydik miqdorning kamayishi va vaznning og’irlashib ketishida namoyon bo’ladi.

Shishlarni vaqtida parvarish qilish tamoyillari

1. 
   Qat’iy bo’lmagan yotish rejimini va ruhiy osoyishtalikni ta’minlang.
   

2. 
   Shishlar paydo bo’lganda terining himoya xususiyatlari keskin pasayadi va infeksiya kirishiga imkoniyat yaratadigan yoriqlar paydo bo’ladi; bemor choyshabi tekis to’g’rilangan
   

3. 
   

Qulay o’ringa muhtoj buladi (teri bichilishi va yotoq yaralar paydo bo’lishi mumkin).

4. 
   Suyuqlik ichish rejimiga rioya qilinishini kuzating, ajratilgan siydik miqdorini har kuni o’lchab turing, ma’lumotlarni maxsus kundalikka yozib boring.
   
5. 
   

4. Ratsional davolovchi ovqatlanishni ta’minlang, og’ir bemorlar ovqatlanishda yordamga muhtoj bo’ladilar.

6. 
   Bemorning qarindoshlariga yordam ko’rsatish usullarini o’rgating.
   

7. 
   Gigienik vanna yoki dush faqat shifokorning ruxsati bilan amalga oshiriladi; yuragi kasal bemorlarga ushbu muolajalar man qilinganda, ularning terisi namlangan doka yoki
   

8. 
   

Paxta bilan, so’ngra quruq qilib artiladi.

Qorin bo’shlig’idagi turib qolish hollari ishtaha buzilishi, ko’ngil aynishi, qusish, qorinning tepa qismida shishib ketish tuyg’usi, qabziyatga olib keladi; ichaklarni o’z vaqtida

Bo’shatish bemorning ahvolini yaxshilaydi.

KENG TARQALGAN YURAK KASALLIKLARI

Revmatizm — organizmning biriktiruvchi to’qimasini zararlaydigan va yurak poroklari rivojlanishiga olib keladigan yuqumli allergik kasallik. Bodomsimon bez, kariesli tishlardagi

Surunkali infeksiyalar katta ro’l o’ynaydi. Kasallik bo’g’imlarni qamrab oladi (bo’g’imlar yuzasidagi terining qizarishi, shishlar, harakatlar cheklangan va og’riqli), isitma, et uvushish, yurak o’ynashi bilan kechadi. Ushbu belgilar bilan bir vaqtda klapan porogi shakllanishi bilan yurakning shikastlanishi rivojlanadi. Bemor parvarishi yurak shikastlanishi og’irligi va yurak yetishmovchiligi darajasiga bog’liq.
Miokard infarkti — yurak arteriyalaridan birining teshigi keskin torayishi yoki yopilishi natijasida yurak muskulining kuchli shikastlanishi. Infarktdan oldin yurak shikastlanish

Belgilari – og’riq, nafas qisish, yurak o’ynashi kuzatiladi; infarkt to’liq, xotirjamlik muhitida ham rivojlanishi mumkin, ayniqsa yosh odamlarda. Asosiy belgi — nitroglitserin qabul qilinganda ham og’rig’i qolmaydigan davomli kuchli og’riq, xuruji (ba’zi vaqtlarda bir necha soatgacha). Miokard infarktiga shubha qilinganda shifokorlarning shoshilinch yordami zarur. Bunday kasallarni transportda olib ketish masalasini faqat shifokor hal

Qiladi.

Surunkali yurak yetishmovchiligi Surunkali yurak yetishmovchiligi yurakka uzoq muddat

Ortiq darajadagi og’irlik tushishi natijasida rivojlanadi. Yurak yetishmovchiligi ko’pincha yurak ritmi buzilishi bilan qo’shilgan holda namoyon bo’ladi. Jigarning kattalashuvi,

Shishlar rivojlanishi, nafas qisishi, bo’shliqlar istisqosiga olib keluvchi venoz to’xtab qolish — surunkali yetishmovchilikning oqibatida paydo bo’ladi.

Surunkali yurak yetishmovchiligida parvarish qilish tamoyillari 

1. 
   Yurak yetishmovchiligi yaqqol namoyon bo’lgan davrda bemor yotish rejimiga muxtoj bo’ladi, bemorning orqasiga yostiq, yoki yostiq tagligi qo’ying.
   

2. 
   Teri rangi, shishlar, nafas qisishi, puls, arterial bosimni har kuni nazorat qilib boring.
   

3. 
   

4. 
   Suyuqlik qabul qilish va ovqatlanish rejimini tekshirib turing (suyuqlik, osh tuzi cheklanishi, kalsiyga boy bo’lgan sutli parhez tayinlanishi). Mazkur kasallikda yurak qisqarishi va puls to’lqinlari sonini hisoblab turish zarur. Yurak qisqarishi va bilak arteriyasidagi puls to’lqinlari soni orasida farq o’zgarsa shifokorning shoshilinch maslahati zarur.
   
5. 
   

ARTERIAL BOSIM O’ZGARISHI BILAN BOG’LIK KASALLIKLAR

Simptom. Arterial bosimning oshib ketishi

Gipertoniya - oshib ketgan arterial bosim kasalligi. U tomir tonusi asab regulyatsiyasining buzilishi oqibatida mayda arteriyalarning uzoq vaqt qisilib qolishi natijasidir. Odatda, bu

Kasallik yaxshilanish va yomonlashish davrlari bilan uzoq yillar davom etadi. Gipertoniya kasalligining uzoq vaqt kechishi yurak, buyrak va bosh miya funksiyalarining buzilishiga olib keladi.

Arterial bosimi oshgan bemorni parvarish qilish bo’yicha tavsiyalar

1. 
   Shifokor buyurgan rejim ta’minlanadi.
   

2. 
   Arterial bosim darajasi doimiy ravishda nazorat qilinadi.
   

3. 
   Ratsional ovqatlanish va suyuqlik ichish ta’minlanadi.
   

4. 
   Shifokor tomonidan tayinlangan dori vositalari qabul qilinishi nazorat qilinadi.
   

5. 
   

6. 
   Arterial bosim keskin ko’tarilganda (gipertonik kriz) shoshilinch yordam ko’rsatilib, tezkor shifokor maslahati ta’minlanadi. 
   
7. 
   

Gipertonik kriz — arterial bosimning bosh og’rig’i, bosh aylanishi, ko’ngil aynish, qusishning kuchayishi bilan keskin oshib ketish xuruji; krizis gipertoniya kasalligi kechishini qiyinlashtirib, miyadagi qon aylanishining vaqtinchalik buzilishlari, ko’rish qobiliyatining pasayishi, harakatlarning qisqa muddatli buzilishlari, qisqa muddatli nutq buzilishi bilan kechishi mumkin. Og’ir hollarda kasallik yurak yetishmovchiligi

(yurak astmasi), yurak muskulining qisqarish xususiyati buzilishi, miokard infarktiga olib keladi.

DSST komiteti ma`lumotlariga binoan yurakning ishemik kasalligi — toj arteriyalar tizimsidagi patologik jarayonlar natijasida miokardga qon etkazilishining kamayishi yoki to`xtab kolishiga boq’liq bo`lgan yurak mushagining o`tkir yoki surunkali zararlanishidir. YuIK – taraqqiy etgan mamlakatlarda aholi o`limi sabablaridan biri hisoblanadi. Barcha yurak qon tomir kasalliklarining 53-65% ni tashkil qiladi.

Yurak qon tomir kasalliklaridan umumiy o`lim strukturasida bu davlatlarda 40-55% ni tashkil qiladi. Undan tashqari YuIK eng ko`p tarqalgan patologiya hisoblanadi. Epidemiologik ma`lumotlar YuIK katta yoshdagi aholi urtasida 11-20% da uchrashi aniqlangan. Yosh ulq’ayishi sari YuIK bilan kasallanish oshib bormoqda. Asosiy sababi — toj tomirlar aterosklerozi (90% dan ko`p hollarda), shuningdek nerv-emotsional zo`riqish va stress sharoit natijasida toj arteriyalar angiospaz-mini ko`zq’atuvchi omillardir. Bu kasallik rivojlanishiga tashqi va ichki muhitning turli-tuman omillari (xavf-xatar omillari): giperxolesterinemiya, arterial gipertenziya, chekish, kamharakat hayot tarzi, yoq’ bosishi sabab bo`ladi.

O`zbekistonda AB oshishi barcha aholining 13-15% da, 40-59 yoshdagilarda esa 26,6% hollarda qayd etilgan. 20-60 yoshdagi shahar aholisining 11,3% erkaklarida va 16,6% ayollarida QB ko`tarilishi aniqlangan. Qishloq joylarida bu ko`rsatkichlar tegishlicha 12,6% va 14,7% ni tashkil etadi.

Etiologiyasiga ko`ra AG barcha holatlari 2 guruxga bo`linadi:

Birlamchi (essentsial yoki idiopatik) AG ( gipertoniya kasalligi- GK).Ikkilamchi (simptomatik) AG.

Simptomatik (ikkilamchi) AG mustaqil kasallik xisoblanmaydi. U boshqa kasalliklar, masalan, buyrak (pielonefrit, glomerulonefrit va x.o.), endokrin tizimi (gipertireoz, fioxromatsitoma va x.o.), markaziy asab tizimi (jaroxatdan so`nggi entsefalopatiyalar va x.o.), qon-tomir tizimi (aorta koarktatsiyasi, ateroskleroz va x.o.) kasalliklarining asosiy belgilaridan biri sifatida qaraladi.

AG rivojlanishiga olib keluvchi biror a`zo yoki endokrin tizimi xastaliklari bilan qon bosim ko`tarilishi orasida bog’liqlik aniqlanmagan xollarda kasallik essentsial (birlamchi) AG (gipertoniya kasalligi) hisoblanadi. Essentsial AG (GK) yurak qon –tomir tizimini yoshga bog’liq holda tomirlarda kuzatiladigan o`zgarishlar, avj olib boruvchi asoratlar hisobiga kuzatiladigan gemodinamik siljishlarga moslashish xususiyatini buzilishi natijasida yuzaga keladigan kasallik.

QB ko`tarilishi simptomatik AG da ko`pgina kasalliklarning asosiy simptomilaridan biri bo`lsa, GK da aksariyat hollarda kasallikning yagona klinik belgisi sifatida namoyon bo`ladi. GK tashxisi aynan shu bemorda uchrashi mumkin bo`lgan barcha simptomatik AG lar inkor etilgandan keyin qo`yiladi. QB surunkali ko`tarilishi bilan kechadigan kasalliklarning 90 – 95% ni essentsial AG tashkil etadi.

Etiologiyasi.

Aslida essentsial AG (GK) etiologiyasi noma`lum bo`lsada, ayni vaqtda uni rivojlanishiga olib keluvchi ba`zi xavfli omillar, hamda shakillanishini taminlovchi patogenetik mexanizmlar to`g’risida etarlicha ma`lumotlar mavjud. Ulardan quyidagilar GK rivojlanishida muxim ahamiyatga ega:

Nasliy moyillik.Jismoniy faollikning chegaralanishi (gipodinamiya).Semizlik.Ovqatlanish xususiyatlari (osh tuzini, xayvon yog’lariga va uglevodlarga boy maxsulotlarni ko`p miqdorda iste`mol qilinishi).Kal’tsiy va magniy etishmovchiligi.Ko`p miqdorda alkogol’ iste`mol qilish.Giperlipidemiya.Kashandalik.Shaxsiy xususiyatlar (yoshi, jinsi, xarakteri va x.o.).

Nasliy moyillik yuqorida sanab o`tilgan xavf omillari orasida eng muximlaridan biri xisoblanadi. Chunonchi, ota-onalaridan birida GK mavjud bo`lsa, ushbu xastalikning bolada paydo bo`lish ehtimoli 25%, ikkalasi ham kasal bo`lgan xolda esa, bu ko`rsatgich 50% gacha etadi. Ushbu xolatda nafaqat ota- onasida yoki yaqin qarindoshlarida GK mavjudligi, balki kasallik xususiyati, og’irlik darajasi, AB ko`tarilganligi aniqlangan vaqtdagi bemor yoshi, hamda avlodida ushbu kasallik asoratlari mavjudligi ahamiyatga ega. Ayni vaqtda ushbu gurux bemorlarda kasallik faqat ma`lum bir xavf omillar ta`sirida zamonaviy inson hayot tarzini o`zgartirganda rivojlanadi.

Jismoniy faollikning chegaralanishi (gipodinamiya) zamonaviy hayot tarzining muxim xsusiyati bo`lib, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarning aksariyat aholisi yaxshi jismoniy tayyorgarlikka ega bo`lmaganligi sababli nafaqat mushak tizimi, balki qon aylanish va nafas olish tizimlarining moslashish xususiyati keskin pasayishi xos. Ushbu xolatda har kunlik hayotiy vaziyatlar (bir oz jismoniy va psixoemotsional zo`riqish, x.o.) tizim va a`zolarda xujayra darajasida kechadigan jarayonlarni, ya`ni taxikardiya, AQB ni ko`tarilishi kabi chuqur o`zgarshlarni yuzaga keltiradi. Bunday dezadaptatsiya (moslasholmaslik) GK shakillanishining boshlang’ich sababi bo`lishi mumkin.

Semizlik, AG rivojlanish xavfini sezilarli darajada (2 – 6 marta) oshiradi (JSSU, 1996). Semizlik mavjud bo`lgan aholi orasida metabolik sindrom ko`p uchrashishi tana vazni og’irligi bilan AB ko`rsatgichi orasida to`g’ridan – to`g’ri bog’liqlik mavjudligidan dalolat beradi. Ushbu sindrom asosida endotelial faoliyatni buzilishi yotgan bo`lib, tomir tonusini maxalliy muvozanat qiluvchi mexanizmi pressor stimulyatorlar (qo`zg’atuvchilar) dan ustunlik qila boshlaydi va bu AB ni keskin ko`tarilishiga olib keladi. Bundan tashqari ortiqcha tana vazniga ega bo`lgan bemorlarda kuzatiladigan giperlipidemiya arteriyalarni erta aterosklerotik shikastlanishiga olib keladi va qon tomir devorlari regidligini oshirib tashqi fiziologik ta`sirlarga javoban (vazokonstriktsiya) qon tomirlarni toraytiradi.

Osh tuzi (NaCI) ko`p miqdorda iste`mol qilinishi ba`zan xal etuvchi ahamiyatga ega bo`ladi (masalan, AG “tuzli” shaklida). Katta yoshdagi sog’lom odam uchun osh tuziga bo`lgan kunlik talab 3,5-4,0 g (yoki taxminan 60-70 mekv natriy) ni tashkil qilishi ma`lum. Lekin xozirgi vaqtda AG bilan og’rish extimoli yuqori bo`lgan iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda osh tuzi kuniga 6-18 g gacha qabul qilinadi. Ayni vaqtda ayrim xalqlar va qabilalar (yangi Gvineya va Polineziya orollaridagi aborigenlar, Alyakadagi eskimoslar, Vnesueladagi indeytslar va x.o.) kuniga qabul qiladigan osh tuzi miqdori 4 g dan oshmaydi va ularda juda kamdan kam xollarda AB ni ko`tarilishi kuzatiladi.

Oziq- ovqat bilan organizmga tushgan natriy (litiy ham) osmotik bosimni, xujayradan tashqari suyuqlik miqdorini va aylanib yurgan qon xajmini oshiradi. Natijada yurak otib berayotgan qon hajmi ko`payadi va AB ni ko`tarilishiga olib keladi. Bundan tashqari xujayra ichida Na+ kontsentratsiyasini oshishi Na+- Sa2+ almashinuvi mexanizmiga ko`ra xujayra ichida Sa+ ionlari miqdorini ko`payishi bilan kechib qon tomir devoridagi silliq mushaklar tonusini kuchayishiga va natijada AQB ni ko`tarilishiga sabab bo`ladi. Bu organizmda K+ ionlari miqdorini kamaytiradi va Na+/K+ nisbat ko`rsatgichini ko`paytiradi.

Kal’tsiy va magniy etishmovchiligi ham AG rivojlanishiga olib kelishi mumkin. Tarkibida tuz miqdori kam bo`lgan “yumshoq” suv iste`mol qiladigan aholi orasida GK va YUIK bilan kasallanish yuqori bo`lib, ayni vaqtda yuqori minerallangan (“qattiq”) suvdan foydalanadiganlarda ushbu kasalliklar kam uchrashi aniqlangan. 

Ko`p miqdorda alkogol’ iste`mol qiladigandarda birinchi navbatda aorta va sinokarotid soxa baroretseptorlari sezuvchanligi kamayadi va shu sababli AB ni markaziy nazorati buziladi.

Giperlipidemiya katta qon aylanish doirasidagi qon tomirlarda tarkibiy –funktsional o`zgarishlar (ateroskleroz) rivojlanishini kuchaytirib AB ko`rsatgichini turg’un ko`tarilishiga olib keladi.

Kashandalik ham ma`lum bir darajada AQB ga ta`sir etadi. Avvalam bor endoteliy faoliyati buzilishi va qon tomirlarni toraytiruvchi omillarni (to`qimali AII, endotelin va x.o.) falollashishi hisobiga AB ko`tarilishiga sabab bo`ladi.

Bemor yoshi GK ni boshqarib bo`lmaydigan asosiy xavf omillaridan biri xisoblanadi. Yosh o`tishi bilan qon bosimini bir me`yorda ushlab turuvchi aksariyat tizimlar faolligi sustlashadi. Bu o`zgarishlar yuqorida sanab o`tilgan ta`sir etuvchi xavf omillar mavjud bo`lganda yanada yaqqolroq namoyon bo`ladi.

Arterial bosim ko`tarilishining asosiy mexanizmlari.

AB darajasi uchta gemodinamik ko`rsatkichlar asosida aniqlanadi:
Yuravkni otib berish xajmi (YuOBH –daqiqali hajm -DH) ko`rsatkichi, u o`z navbatida CHQ mushaklarini qisqaruvchanligiga, YuQS, yurakka keluvchi oldingi yuklama va boshqa qator omillarga bog’liq.Umumiy periferik tomir qarshiligi (UPTQ) ko`rsatkichi, u mushak turidagi tomirlar (arteriola) tonusi, tomir devoridagi tarkibiy o`zgarishlar darajasi, elastik turdagi arteriyalar (aorta, yirik va o`rta kattalikdagi arteriyalar) qattiqligi, qonni ivuvchanligi va boshqa ko`rsatkichlarga bog’liq.Aylanib yuruvchi qon xajmi (AYUQX). 

Ushbu gemodinamik ko`rsatgichlar nisbati tizimli AQB darajasini taminlaydi. Sog’lom odamda YuOBH oshsa, asosan mushak turidagi arteriyalar tonusi kamayishi xisobiga UPTQ pasayadi. Aksincha, YuOBH pasayishi UPTQ ni bir muncha oshishi bilan birga kechaib, AB keskin tushib ketishini oldini oladi. Xuddi shunday natijani natriyurez va diurezni kamaytirib (organizmda natriy va suv tutib qolinishi), AYUQH ni ko`paytirish yo`li bilan erishish mumkin.

Arterial gipertenziyaning gemodinamik oqibatlari va mo`ljal a`zolarni shikastlanishi

GK mo`ljal a`zolarda (yurak, bosh miya, buyrak, tomirlar (jumladan ko`ztubidagi va boshqa soxalardagi qon tomirlar)) tarkibiy va funktsional buzilishlar bilan namoyon bo`ladi. Ushbu a`zolar shikastlanishi asosida ularni qon bilan taminlovchi arterial qon tomirlardagi o`zgarishlar yotadi. Mo`ljal a`zolar shikastlanishining mavjud belgilari GK ni qiyosiy tashxislashda, davolash tamoillarini tanlashda va kasallik oqibatini bashorat qilishda muxim ahamiyatga ega. 

Qon tomirlar. AG da arterial qon tomirlar kasallikning ilk bosqichlaridanoq tarkibiy va funktsional o`zgarishlarga uchraydi. Patologik o`zgarishlar barcha periferik, bosh miya, koronar va vistseral qon tomirlarni qamrab oladi. GK da aksariyat hollarda quyidagi o`zgarishlar kuzatiladi:

Mushak turidagi arteriyalar devori gipertrofiyasi qon tomirlar tirqishini torayishiga, ular devori rigidligini va UPTQ ni oshishiga olib keladi. Kernogen indeksi, ya`ni qon tomir devori qalinligini uning diametriga nisbati oshishi kuzatiladi. Arteriyalar devoridagi silliq mushaklar gipertrofiyasi asosan to`qima RAT va endotelinlar ta`siri bilan bog’liq.2. Qon baland gidrostatik bosim ta`sirida (arterioskleroz) plazma oqsillarini tomirlar devoriga infil’tratsiyasi ko`rinishidagi (gialinoz) degenerativ o`zgarishlar.3. Endoteliy proliferatsiyasi, silliq mushak hujayralari gipertrofiyasi, qon tomir devoridagi degenerativ o`zgarishlar va mikrotrombozlar xisobiga faoliyat ko`rsatayotgan arteriolalar sonini kamayishi. Bu o`zgarishlar endoteliyga bog’liq yoki qonda aylanib yurgan birikmalar (AII, o`sish omili, katexolaminlar, insulin va boshqalar) ta`sirida yanada chuqurlashadi.4. Yirik arteriyalar aterosklerozi, aterosklerotik pilakchalari xosil bo`lishi, tomir tirqishini torayishi hisobiga regionar qon aylanishini buzilishi. Aterosklerotik pilakchalar soxasida devor oldi yoki tomir tirqishini bekituvchi tromblar xosi bo`lishi mumkin.

GK bilan og’rigan bemorlarda aterosklerozni mavjudligi essentsial AG ni boshqa turdagi qator simptomatik AG lar bilan qiyosiy tashxislashda asosiy belgilardan biri ekanligini takidlab o`tish lozim. Ko`pincha GK ni ateroskleroz bilan birga kelishi ularning umumiy patogenezga egaligi, jumladan juda ko`p miqdorda endoteliyga bog’liq pressor substantsiyalarni hosil bo`lishi xisobiga endoteliyni shikastlanishi va uni antitrombotik faoliyatini pasayishi bilan bog’liq.

Yurak

GK da yurakni shikastlanishi quyidagicha namoyon bo`ladi:

Chap qorincha miokardi gipertrofiyasi;CHQ ni sistolik va/yoki diastolik disfunktsiyasi mavjud bo`lganda yurak etishmovchiligi rivojlanishi (CHQ yoki biventrikulyar);toj tomirlar aterosklerozini (YuIK) klinik va asbobiy belgilari;to`satdan yurakdan o`lim xavfini o`ta yuqoriligi.

Ayrim xollarda GK asosida rivojlangan ushbu o`zgarishlarni aks ettirishda “gipertonik yurak” termini qo`llaniladi.

CHQ miokardi gipertrofiyasi asosan so`ngi yuklamani ko`payishi xisobiga yuzaga kelib, uning devoridagi zo`riqishni oshishiga olib keladi. Gipertrofiya shakillanishida AT2 retseptorlari orqali kardiomiotsitlarga ta`sir etib ularni gipertrofiyaga olib keluvchi AII ishlab chiqarilishini oshishi bilan kechuvchi to`qima RAT ning fallashishi muxim ahamiyatga ega.

GK ning erta bosqichlarida ko`pincha CHQ miokardini barcha sohalarini (orqa devor, qorinchalar aro to`siq, cho`qqi va boshqa) diffuz kontsentrik gipertrofiyasi kuzatiladi. Faqat 2/3 bemorlarda gipertrofiya assimetrik xususiyatga ega bo`lishi mumkin. Bunda o`zgarish asosan qorinchalar aro to`siq, yoki CHQ ni orqa devorida kuzatiladi.
Buyrak

Buyrak faoliyati va tarkibini buzilishi GK ning patogenezida muxim axamiyatga ega. Kasallikning erta bosqichlaridayoq ko`pincha AB ni turg’un yuqori ko`rsatgichlarga ko`tarilishiga olib keluvchi buyrak- buyrak usti beziga bog’liq bo`lgan RAAT faollashishi va buyrakdagi depressor tizim sustlashishi kuzatiladi. Kasallikning kechki bosqichlarida esa buyrakdagi mayda va o`rta kalibrdagi arteriyalarida yuqorida aytib o`tilgan o`zgarishlar rivojlanadi. Koptokchalardagi olib keluvchi va ketuvchi arteriolalar devori qalinlashadi va tirqishi torayadi, ularda degenerativ o`zgarishlar hamda mikrotrombozlar yuzaga keladi. Natijada bir qism nefronlar faoliyat ko`rsatishdan to`xtaydi. Bo`shab qolgan va atrofiyaga uchragan nefronlarning o`rnini biriktiruvchi to`qima egallaydi. Nefroskleroz- birlamchi bujmaygan buyrak rivojlanadi. Buyrak faoliyati sustlashib borib surunkali buyrak etishmovchiligiga olib keladi.

Bosh miya
Bosh miya

Yuqorida qayd etilgan mayda va o`rta kalibrdagi arteriyalarida o`zgarishlar xisobiga bosh miya shikastlanishi GK uchun xos bo`lgan asorat xisoblanadi. Tomir devorining mushak qavvati gipertrofiyasi, intimasini qalinlashishi va fibrozlanishi, endoteliysini shikastlanishi, arteriyalar regidligini oshishi va kengayish xususiyatini yo`qolishi kuzatiladi. Bu o`zgarishlar nisbatan yirik intra- va ekstratserebral arteriyalarni aterosklerotik shikastlanishi hisobiga yanada chuqurlashadi. Natijada quyidagi o`zgarishlar rivojlanadi:

Gipertronik distsirkulyator entsifalopatiya;ishemik insul’t rivojlanishi bilan kechuvchi tserebral arteriyalar trombozlari; bosh miya to`qimasiga va qobiqlariga qon quyilishiga olib keluvchi arterial qon tomirlar yorilishi (gemorragik insul’t).

Shunday qilib GK uchta asosiy ko`rsatgichlarni baholash tafsiflanadi:

AQB xususiyati va ko`tarilish darajasi;mo`ljal a`zolar shikastlanishi;AG ning yomon oqibatlarga olib keluvchi xavf omillarini mavjudligi.