YURAK GLIKOZIDLARI
Glikozidlar yurak-qon tomir yetishmovchiligini davolashda eng
asosiy va keng qo'llanadigan moddalar hisoblanadi. Yurak
yetishmovchiligida glikozidlar shunday kuchli shifobaxsh ta’sir etadiki,
hatto buyuk hakimlar digitalisni shifokorlar qo'lidagi tig' deb
hisoblashgan, digitalis bo'lmasa, hakimlikdan voz kechardik, deyilgan
fikrlar ham adabiyotlarda uchraydi.
Yurak glikozidlari o'simliklardan olinadigan, yurakka tanlab ta’sir
ko'rsatadigan murakkab organik moddalardir. Tarkibida.glikozidlar
saqlaydigan o'simliklar qadim zamonlardan beri xalq tabobatida
siydikni haydash, yurak, asab kasalliklarini davolash uchun qo'llanib
kelingan. Bu o'simliklami yurak xastaliklarida va boshqa kasalliklarda
qo'llash to'g'risidagi fikrlar XI asrda Abu Ali ibn Sinoning «Tib
qonunlari», «Kitob al-qalbiya», Abu Rayhon Beruniyning «Saydana»
kitoblarida keltirilgan.
Markaziy Osiyoda o'sadigan o'simliklardan toza glikozidlar
olishda, akademik N.K. Abubakirov, yurak glikozidlarini farmakologik
tekshirishda, ularni amaliyotga tatbiq qilishda o'zbek ayollaridan
fannakologiya sohasida birinchi fan doktori, professor S.S. Azizovaniog
hissasi katta.
Yurak glikozidlari digitalisning bir necha turlaridan (Digitalis
purpurae, Digitalis lanata), adonis (Adonis vernalis), marvaridgul
(Convallaria majalis), chitrang'i (Erysimum canensens), strofant(Strophanthus Kombe), oleandr (Nerium oleandr), kendir (Apocinum cannabinum) va boshqa o'simliklardan olingan.
Kimyoviy tuzilishi jihatidan yurak glikozidlari bir-biriga yaqin,
ular ikki qismdan, qandsiz — aglikon va qandli —glikondan iborat.
Aglikon glikozidlaming asosiy kardiotrop ta’sir ko'rsatuvchi qismi
bo'lib, uning negizi steroid— siklopertanopergidrofenantrendan iborat.
Steroidning 17-holatida to'yinmagan 5-a’zolik lakton halqa, ba’zi
glikozidlarda to'yinmagan 6-a’zolik lakton halqa qo'shilgan bo'ladi.
Glikozidlar uchun lakton halqa bo'lishi shart, bu halqa olib tashlansa
yoki boshqa holatda bo'lsa, glikozidlaming yurakka tanlab ta’sir etish
xususiyati yo'qoladi. 5-laktonli glikozidlar kardenolid, 6-laktonlik
glikozidlar bufadenolidlar deb ataladi.
Glikozidlaming glikon qismi har xil qandlar: d—glukoza, d—
digitoksoza, d—simaroza, L—ramnozalardan iborat. Qandli qismi
glikozidlaming eruvchanligiga, hujayra membranalaridan o'tishiga,
biologik faollik va zaharliligiga ta’sir ko'rsatadi.
Glikon bir, ikki, uch, to'rt qandlardan iborat bo'lishi mumkin,
bunda ular mono-, di-, tri-, tetraglikozidlar deb ataladi. Biologik faolligi
bo'yicha glikozidlami quyidagi qatorga qo'yish mumkin: monoglikozid
> diglikozid > tetraglikozid < aglikon.
Kimyoviy jihatdan yurak glikozidlari organizmda hosil bo'ladigan
steroid gormonlar, xolesterin, safro kislotalarga o'xshab ketadi, balki
yurak glikozidlarining o'zi ham odam organizmida hosil bo'lar, balki
shu moddalar yetishmovchiligi tufayli yurak kasalliklari paydo bo'lar,
degan ilmiy gipotezalar ham bor. Shuning uchun yurak glikozidlarini
haqli ravishda korgormonlar deb atasa ham bo'ladi.
Glikozidlar tanlab yurakka — kardial va yurakdan tashqari —
ekstrakardial ta’sir ko'rsatadi.
Glikozidlaming kardial ta’siri:
1. Musbat inotrop — sistolik ta’sir: moddalar bevosita yurak
mushaklarini qisqartiradi, sistolaning kuchi oshadi, muddati qisqaradi.
Ushbu ta’sir alohida olingan yurakda, yurakning uchidan olingan
bo'lakchalarda, nerv va o'tkazuvchan sistemasi rivojlanmagan embrion
yuragida o'tkazilgan tajribalarda ham isbotlangan. Glikozidlaming
sistolik ta’sir mexanizmlari hali oxirigacha aniqlanmagan. Biroq bir
necha ilmiy isbotlangan gipotezalar borki, ular glikozidlaming yurak
mushak membranalarida joylashgan Na, K ATF-azaga ta’siri bilan
bog'liq. Na, K-ATF-aza hujayralaming sitoplazmatik membranasida
joylashib, K va Na ionlarini tashuvchi ferment hisoblanadi. Yurak
glikozidlari shifobaxsh miqdorda ferment faolligini kamaytiradi, shu
tufayli hujayralar ichida natriy ionlarining soni oshadi, kaliy ionlarining
soni esa kamayadi. Hujayralar ichida natriy ionlari oshgani tufayli
ulardan tashqari joylashgan kalsiy ionlari bilan almashinuvi ham oshib
boradi, bunga javoban sarkoplazmatik retikulumdan qo'shimcha kalsiy
ajraladi, erkin kalsiyning umumiy miqdori sarkoplazmada ko'tariladi.
Kalsiy ionlari tropomiozin, troprain oqsillari bilan birikib, ulami
qisqaruvchi oqsillarga nisbatan tormozlovchi ta’sirini bartaraf qiladi,
miozinning ATF-aza fermenti faolligini oshiradi, shuning uchun
miokardning qisqarishiga kerak bo'lgan ATF hosil bo'ladi, aktin bilan
miozin bog'lanib, qisqarish oqsili — aktomiozinni hosil qiladi,
sistolaning kuchi oshadi, davomiyligi qisqaradi. Glikozidlaming sistolik
ta’siri katexolaminlaming oshishi bilan ham bog'liq. Ma’lumki, kalsiy
ionlari katexplaminlami ajratish xususiyatiga ega. EKG da sistolik ta’sir
tufayli Q — T oralig'i kamayadi, EKG tishlarining voltaji oshadi.
2. Musbat tonotrop ta’sir: sistolaning kuchayishi yurakning
qisqaruvchanligi, ayniqsa, yetishmovchiligi tufayli kengaygan,
bo'shashgpn yurak mushaldarining umumiy tonusihi oshiradi. Yurak
qorinchalarida qpldiq qon. kamayib, a’zoning umumiy o'lchami
kamayadi. Kuchli sistola hamda musbat tonotrop ta’sir tufayli yurakning
zarbali va minutli hajmi oshadi.
3. Manfiy xronotrop —diastolik ta’sir: glikpzidlar diastola
davomiyligini uzaytiradi, -yurakning urish tezligi kamayadi. Kuchli sistola vaqtida qon yurakdan,katta kuch bilan fchiqib, aorta
yoyida joylashgan karotid kpptok,chalarining barotetseptorlarini
ta’sirlaydi, shu yerdan impulslar vagus matfkazigi o'tib,uning oxirida
mediator atsetilxolin ajralishini' oshiradi, atsetilxolin esa yurak urish
' tezligini kamaytiradi. Glikozidlar bevoSta yurdkda joylashgan vagus
retseptorlariga tavsir ko'rsatib, kardio-kardial'refleks prqiiK ham
bradikardiya paydo qilishi .mumkin. Yosh bolalarda (3 yoshgacha)
vagus yaxshi rivojlanmagan bo'lgani uchun yurak glikozidlari ularda
yurak urushi tezligini kamaytirmasligi ham niumkin. Agarchaqaloq
bolalarda yurak glikozidlari yuborilgandan keyin yurakning urish
tezligi sekiiilashsa, moddalarning zaharli ta’siri bosblanganidan
dalolat beradi.
Diastolaning uzayishi yurakning qon va oziq moddalar bilan
ta’minlaaishiga, keyingi bo'ladigan kuthli sistolaning yuzaga,
chiqishiga sbaroit yaratib beradi,- EKG da T-R, R-R oralig'i uzayadi.
4. Manfiy — dromotrop ta’sir. Glikozidlar yurakning o'tkazuvchan
sistemasiga bevosita ta’sir ko'rsatib,. iriipulslaming atrioventrikulyar
tugunchadan, Giss bog'lamidan o'tishiflf tormozlaydi. Yurakning
o'tkazuvchan sistemaga bo'lgan ta’siri vagus orqali ham kelib chiqishi
mumkin, EKG da ?-Q oralig'i ozroq cho'ziladi.
5. Glikozidlar miqdori oshganda musbat — batmotrop ta’sir, ya’ni
yurakning,o'tkazuvchan usulini, miokardning qo'zg'aluvchanligini
oshiradi, qo'shimcha.geterotrop o'choqlar—aritmiya paydo bo'ladi.
6. Yurak mushaklarining metabolizmiga ta’siri: glikozidlar uglevod,
oqsil, lipid moddalar almashinuviga ijobiy ta’sir ko'rsatadi. Yurak
mushaklarida glikogen, ATF, KF miqdori oshib, yurak energiya bilan
yaxshi ta’minlanadi. Yurakning kuchi ortib borsa ham, kislorodga ehtiyoji oshmaydi, yurak kislorodni kam sarf qilgan holda o'z faoliyatini oshiradi.
Yuqorida keltirilgan glikozidlaming kardial ta’siri sog'lom yurakda
va ayniqsa, yurak yetishmovchiligida yaqqol ko'rinadi. Masalan, yurak
yetishmovchiligida nlaming sistolik ta’siri kuchliroq bo'ladi, chunki
bu holatda yurak mushaklarida kaliy ionlari kamaygan bo'ladi, yurak
glikozidlari yuborilganda kalsiy ko'proq miqdorda ajralib, kuchli
musbat — inotrop ta’sir ko'rsatadi.
Glikozidlaming ekstrakardial ta’siri kardial ta’sir bilan bog'liq
bo'ladi. Yurak yetishmovchiligida glikozidlar yurakning qisqarish
kuchini, zarbali va minut hajmini oshiradi, butun organizmda
gemodinamikani nonnallashtiradi, venalarda qonning turib qolishi o'tib
ketadi, ularda gidrostatik bosim kamayadi, to'plangan suyuqliklar —
sbishlar yo'qoladi. Qon bosimi deyarli o'zgarmaydi, chetda
(periferiyada) joylashgan qon tomirlaming umumiy qarshiligi pasayadi,
a’zolaming qon, kislorod bilan ta'minlanishi oshib boradi. Yurak
glikozidlari moddalar almashrmiviga ijobiy ta’sir ko'rsatib, jigar
faoliyatini takomillashtiradi. Glikozidlar diurezni — siydik ajralishini
oshiradi, buni bir tarafdan ularning bevosita buyrakka ta’sir etishi bilan
tushuntirish mumkin — buyrak kanalchalarida natriy ionlarining qayta
so'rilishiga to'sqinlik qilib, natriy va u bilan suyuqlikni organizmdan
chiqishini oshiradi. Yurak glikozidlari aldosteron gonnoniga qarama-
qarshi ta’sirga ega bo'lgani uchun ham diurezni oshiradi. O'pkada ham
gemodinamika yaxshilanadi, shu tufayli gaz almashinuvi ham asli holiga
keladi. Arterial qonda kislorodning hajmi oshadi, uglekislota hajmi
kamayadi, to'qimalar kislorod bilan yetarli ta’minlanadi, ularda
gipoksiya, metobolik atsidoz kamayadi. Shu tufayli sianoz ham
yo'qoladi, nafas, qon-tomir maikazlarining qo'zg'aluvchanligi kamayib,
nafas siqishi ham o'tib ketadi. Bemorlar ahvoli ancha yaxshilanib qoladi,
uyqusi norm all ashadi.
Yurak glikozidlari markaziy nerv sistemasiga tinchlantiruvchi ta’sir
ko'rsatadi, qo'zg'aluvchanlik va tormozlanish jarayonlari
normallashadi.
Yiirak glikozidlarining farmakokinetikasi: fizik-kimyoviy jihatdan
yurak glikozidlari qutblangan, qutblanmagan va nisbiy qutblangan
moddalarga bo'linadi. Qutblangan glikozidlar suvda eriydigan —
gidrofil moddalar bo'lib, lipidlarda kam eriydi, me’da-ichakdan yomon
so'riladi. Shu tufayli qutblangan moddalar — strofantin K,
konvallatoksin parenteral yo'llar orqali venalarga asta-sekin yuboriladi.
Bulaming ta’siri tez, S-10 minutdan keyin boshlanib, 25-30 minutdan
keyin avjga chiqadi.
Strofantinning yarim hayoti (ta’sirining 50% ga kamayishi) 21-22
soatni tashkil qiladi, 2-3 kundan keyin organizmdan 65% butunlay
o'zgarmagan holda, 30% jigarda biotransformatsiyaga uchrab, siydik
orqali buyraklardan hamda o't-safro orqali ichakdan chiqib ketadi.
Qutblanmagan glikozidlar — digitoksin lipidlarda yaxshi eriydi
— lipofil moddalar og'iz orqali yuboriladi, me’da-ichakdan yaxshi
so'riladi, qon oqsillari—albuminlar bilan bog'lanadi.
Ta’siri 2-4 soatlardan keyin boshlanib, 8-12 soatda avjga chiqadi,
bulaming yarim hayoti 5 kunni tashkil qiladi. 14-21 kundan keyin
ta’siri o'tib ketadi. Jigardan o't orqali ichakka o'tib, u yerdan yana
qonga so'riladi, asosan ichak orqali organizmdan chiqi'b.ketadi.
Moddalar organizmda davomli aylanadi, to'planadi — kumulyativ
xususiyati bor, bunda moddaning o'zi to'planadi — moddiy
kumulyatsiya ro'y beradi. Ba’zi glikozidlar — digoksin,
selanid qutblangan va qutblanmagan moddalar o'rtasidan o'rin olgan,
nisbiy qutblangan deb ataladi. Ular qutblanganlardan me’da-ichak orqali
yaxshi so'rilishi bilan farq qiladi, og'iz orqali va venaga yuboriladi,
qonga so'rilishidan keyin oqsillar bilan bog'lanishi mumkin, qutblangan
glikozidlarga nisbatan organizmdan sekinroq, asosan buyrak orqali 3-6
kunda chiqib ketadi.
Qonda glikozidlar oqsillar bilan bog'langan va erkin holatda
bo'ladi. To'qimalarga faqat erkin holatdagi glikozidlar o'tadi, ular
hamma a’zolarga — yurak, jigar, buyrak usti bezi, skelet mushaklari,
bosh miya, oshqozon osti bezi to'qimalariga o'tadi. Yurak, bosh miya
to'qim alari glikozidlarga nisbatan sezuvchanroq bo'ladi.
Glikozidlaming ta’sir muddati ulaming oqsillar bilan birikishiga
bog'liq. Oqsillar bilan mustahkam bog'langan glikozidlar
organizmdan sekin chiqib ketadi, ulaming to'planish—kumulyatsiya
xususiyati bor.
Glikozidlar ta’sirining davomiyligi bo'yicha uch guruhga bo'linadi:
1. Qisqa muddat ta ’sir etuvchi moddalar — strofantin,
konvallatoksin, strofantidin atsetat, korglikon, bular venaga
yuborilganda ta’siri tez boshlanadi, davomli bo'lmaydi.
2. O'rtacha muddat ta’sir etuvchi moddalar — digoksin, selanid,
adonizid, og'iz orqali yoki venaga yuboriladi. Venaga yuborilganda
ta’siri tez, ichilganda sekin boshlanadi va davomliroq bo'ladi.
3. Uzoq muddat ta’sir etuvchi moddalar — digitoksin og'iz orqali
yuborilganda ta’siri asta-sekin boshlanib davomli bo'ladi, moddaning
kumulyativ xususiyati bor.
Glikozidlar yosh bolalar organizmidan kattalarga nisbatan siydik
orqali tezroq chiqib ketadi, shuning uchun sutkali miqdomi ikkiga
bo'lib yuborish tavsiya etiladi. Yosh bolalarda miokard toj tomirlar
orqali qon bilan yaxshi ta’minlangan bo'ladi, shuning uchun u yerdan
glikozidlaming chiqib ketishi tezroq o'tadi. Masalan, strofantinning
yarim hayoti 2 yoshdagi bolalarda kattalarga (21-22 soat) nisbatan
kamroq, digoksinniki yangi tug'ilgan chaqaloqlarda kattalarga nisbatan
ko'proq. Digitoksinning yarim hayoti kattalarda 8 kun bo'lsa, 5-9 yoshli
bolalarda 6 kunni tashkil qiladi. Shuning uchun kichik yoshli bolalar
organizmidan tez chiqib ketadigan moddalar — strofantin, digoksin,
korglikonlar bilan davolash tavsiya etiladi. Digoksin esa asosan 5
yoshdan oshgan bolalarda qo'llanadi.
Yurak glikozidlari o'tkir va surunkali yurak-qon tomir
yetishmovchiligida qo'llaniladi. Bu yetishmovchilik har xil yurak
poroklarida, miokardit, gipertoniya, miokard infarkti,
koronarkardioskleroz kabi yurak kasalliklari natijasida kelib chiqadi.
Glikozidlar yurak ritmi izdan chiqqanda: mertsal, paroksizmal aritmiya,
supraventrikulyar taxikardiya, umuman taxikardiyalarda ham
qo'llaniladi. O'tkir yetishmovchilikda tez ta’sir etuvchi moddalar —
strofantin, korglikon, konvallatoksin venaga yuboriladi. Surunkali
yetishmovchilikda asosan digitalis moddalari — digitoksin, selanid,
adonizid, digoksin qo'llaniladi.
Septik endokarditda, yurak urishi sekinlashganda (bradikardiya),
digitalis intoksikatsiyasida yurak glikozidlarini qo'llash man etiladi.
Glikozidlar bilan davolash ancha murakkab hisoblanadi — oddin
to'yintiruvchi miqdorda yuboriladi, keyin quvvatlovchi miqdor
qo'llaniladi. Quvvatlovchi miqdor eliminatsiya kvotasi orqali
aniqlanadi. Yurak glikozidlarining kardiotonik ta’siri bir sutka ichida
50% kamayishi (glikozidlar organizmda o'zgarishi, zararsizlanishi,
chiqib ketishi tufayli kamayadi) eliminatsiya kvotasi deb ataladi.
O'tkir yurak yetishmovchiligida tez, o'rta muddat ta’sir etuvchi
strofantin, korglikon, konvallatoksin, digoksinlar qo'llaniladi, to'liq
shifobaxsh miqdor bir marta yuboriladi, surunkali yurak
yetishmovchiligida glikozidlaming asta-sekin qondiruvchi miqdori
yuboriladi.
Yosh bolalar organizmi glikozidlarga nisbatan kamroq sezuvchan
bo'ladi, shuning uchun ular tana vaznining har bir kilogramiga kattalarga
to'g'ri keladigan yoki undan oshiqroq miqdorda tayinlanadi. Yosh
bolalaming glikozidlarga kamroq sezuvchanligi ularda hujayralardan
tashqari suyuqlik ko'proq bo'lishi bilan tushuntirish mumkin. Yuqorida
keltirilganidek, 3 yoshgacha bo'lgan bolalarda yurak glikozidlari
shifobaxsh miqdorda bradikardiya paydo qilmaydi, chunki ularda vagus
nervining tonusi yaxshi rivojlanmagan bo'ladi. Bradikardiya
boshlanishi zaharlanish boshlanganidan dalolat beradi.
Yurak glikozidlarining shifobaxsh ta’sir doirasi keng emas. Zaharli
dozaning 1/3 - 2/3 qismi kardiotonik ta’sir ko'rsatadi, shuning uchun
ular bilan zaharlanish tez uchrab turadi. Gipoksiya ham glikozidlardan
zaharlanishda kuzatiladigan belgilarga o'xshab ketadi. Masalan,
ekstrasistoliya, paroksizmal taxikardiya yurak yetishmovchiligida
hamda glikozidlar bilan zaharlanganda hosil bo'ladi. Birinchi holatda
glikozidlami qo'llash, ikkinchi holatda ulami man etishga to 'g'ri keladi,
shuning uchun ular bilan davolash katta mas’uliyat va ehtiyotkorlikni
talab qiladi.
Glikozidlar bilan zaharlanganda yurak hamda boshqa a’zolarda
o'zgarishlar yuz beradi. Zaharlanish belgilari kardial va ekstrakardial
turga bo'linadi. Kardial belgilari: bradikardiya — yurak urishi
sekinlashadi, chetda joylashgan qon tomirlar torayib, yurakning qon,
kislorod bilan ta’minlanishi izdan chiqadi, yurak mushaklarida
qo'zg'aluvchanlik oshishi tufayli yurak urishi notekis bo'lib, aritmiya
paydo bo'ladi, og'ir holatlarda atrioventrikulyar blokada hamda
qorinchalarda fibrillyatsiya paydo bo'lib, yurak urishdan to'xtab qolishi
mumkin. Ekstrakardial belgilar: ishtaha pasayadi, dispeptik holatlar
yuz beradi—ko'ngil aynaydi, qusish, ich ketish hollari, qorinda og'riq
paydo bo'ladi. Shuningdek, bemor bo'shashadi, boshi og'riydi, boshi
aylanadi, uyqu qochadi, ko'zi xira tortib, hatto ruhiy o'zgarishlar—
gallyutsinatsiyalar paydo bo'ladi.
O'tkir zaharlanishni davolashda bemorga kaliy xlorid, panangin,
kaliy orotat yuboriladi, chunki glikozidlaming zaharli dozalari
miokardda kaliy miqdorini kamaytirib yuboradi. Sulfgidril birikmalarga
boy bo'lgan unitiol yurak glikozidlarini bog'lab, ionlami tashuvchi
ATF-aza fermenti faolligini oshiradi. Kalsiy ionlarini bog'lovchi
etilendiamintetra atsetat — sirka kislotaning dinatriyli tuzi, trilon B,
sitratlar qo'llaniladi.
Yurak glikozidlari asosan o'sim liklardan olingani uchun
o'zgaruvchan bo'ladi, vaqti-vaqti bilan ulaming faolligini baqalarda,
mushuklarda aniqlab turiladi va standart moddalar bilan solishtiriladi
— biologik standartizatsiya o'tkaziladi. Hayvonlarda glikozidlami
yurakni to‘xtatuvchi eng kichik miqdori aniqlanadi, ularga LED (baqalar
ta’sir birligi), KED (mushuklar ta’sir birligi) qo'yiladi. Masalan 1 g
kristallik strofantin K da 44000-55000 LED, 8200 KED, lg
konvallyatoksinda 63000—80000 KED, 10000 KED mavjud, ya’ni 1 g
strofantin 44000-55000 baqalarning, 8200 mushuklarning, 1 g
konvallyatoksin 63000-80000 baqalarning va 10000 mushuklarning
yuragini to'xtatadi, monoglikozid konvallatoksinni biologik faolligi
diglikozid strofantinnikidan yuqoriroq.
So'nggi yillarda kardiologiya amaliyotida kimyoviy jihatdan yurak
glikozidlaridan farq qiladigan kardiotonik moddalar amrinon, milrinon
qo'llanilmoqda. Ular bispiridin unumlaridan bo'lib, yurakka musbat
inotrop ta’sir ko'rsatadi, ta’sir mexanizmi s-AMF ni va erkin holdagi
kalsiy ionlarining miqdori oshishi bilan bog'liq, shifobaxsh miqdorlarda
yurak urishining tezligiga, qon bosimiga deyarli ta’sir ko'rsatmaydi.
Adrenomimetiklar, dofamin, metilksantinlar, glyukagon ham
yurakka stimullovchi ta’sir ko'rsatadi, lekin noxush asoratlari ko'p
bo'lgani uchun kardiotonik modda sifatida kam qo'llaniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |