Yunon shahar-davlatlarining shakllanishi

Sparta jamiyati.
Qadimgi Sparta arxaik va klassik davrlarda Yunonistonning eng katta polislaridan biri edi. Sparta polisi va davlatchiligini boshlanishi doriylar bosqinini tugallanish vaqtiga to‘g‘ri keladi. Doriy qabilalari er. av. XII—XI asrlarda Peloponnes hududiga o ‘rnashdilar va er. av. XI—VIII asrlaming birinchi yarmi davomida mahalliy qabilalar bilan hukmronlik uchun uzoq kurash olib bordilar. Er. av. X asrda Peloponnes janubidagi Lakonikada Yevrot daryo vodiysining o‘rta qismidagi unumdor yerlarga Sparta manzilgohi paydo bo'ldi.
Qadimgi yunonlar Sparta davlatini odatda Lakedemon deb atadilar. Ko‘pchilik doriylar-bo‘lg‘usi Sparta polisining fuqarolari 5 qishloqni birlashtiigan Sparta manzilgohiga o ‘mashdilar.
Mahalliy axey aholisining bir qismi bo'ysundirilib, bir qismi qirib tashlandi. Sparta davlatining paydo boiishi qisqa vaqt ichida boshqa bepoyon hududlami bosib olish bilan belgilandi. Doriylar ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning quyi bosqichida urug‘ munosabatlarini yemirilish davrida turar edilar. Bu hoi Sparta davlatida urug'chilik tuzumi qoldiqlarini uzoq vaqt saqlanishi uchun shart-sharoit yaratdi.
Peloponnes yarim orolida arxaik davrdan boshlab Sparta davlati yetakchi o'ringa chiqib oldi va bu yerda tashkil topgan shaharlar ittifoqiga boshchilik qildi. Er. av. VIII asrda Sparta janubiy Lakoniyaning bir qancha viloyatlarini, Kifera-orolini, keyin esa Pam is daryosi vodiysidagi hosildor Messeniyani bosib oldi. Bu boy oika Spartaning kam sonli to‘la huquqli fuqarolari tomonidan bo‘lib olindi, mahalliy aholi huquqsiz qaram ilotlaiga aylantirildi.
Spartaliklar o ‘zlariga tegishli boigan ekin yerlarini 9000 ta ulushga boidilar. Har bir to‘la huquqli spartalik shunday yer ulushini bu yerdagi bosib olingan mahalliy aholi-ilotlar oilasi bilan umrbod mulk qilib oldi. Ilotlar xo‘jayinIarga hosilning yarmini berishga majbur edilar. Yuz yildan so‘ng Sparta g‘arbiy Messeniyani egalladi, keyin esa sharq va shimoldagi Agros, Arkadiya viloyatlarini ham o ‘ziga qo‘shib oldi. Arkadiyaning janubiy qismidagi bir qancha viloyatlar ham Sparta tarkibiga kirdi.
Tergiya, Korinf, Sikion, Megara, Egina va Elida kabi shahar va davlatlar Sparta bilan simmaxiya-ittifoqga kirishga majbur boidilar. Ittifoq majlisida har bir polis bir ovozga ega boiib, qaror ko‘pchilik ovoz bilan qabul qilinar edi va har bir shahar — davlat Sparta podsholari ixtiyoriga o ‘zining uchdan bir qism qo'shinini berishga majbur edi. Ittifoqchilar o'rtasida aloqa zaif bo‘lib, alohida polislar bir-biri bilan urush olib borar, boshqa ittifoqchilar bunga aralashmas edilar. Sparta Peloponnes yarim orolining I/3 qismini (8000 km) bevosita o ‘z hukmronligi ostida olgan edi. Spartaning ittifoqdagi yetakchilik mavqei kuchli edi. Spartaning ittifoqdagi yetakchilik o'rniga hech kimga shubha yo‘q edi. Bu ittifoq o ‘sha davrda Yunonistonda eng kuchli edi.
Sparta jangchilar davlati edi. Spartalik o ‘g‘il bola yoshligidayoq davlat homiyligi ostida edi. Davlat hokimiyatini, eng avalo, intizomli, jismonan kuchli jangchiga ega bo‘lish uchun spartalik go‘dakni yoshligidan jismonan kuchli qilib tarbiyalar edi. Zaif, kuchsizlar davlatga kerak emas edilar, shu sababli zaif, kasal bolalardan ularni yoshligidayoq qutilishga harakat qilinar edi.
Gerodot tarixida Demokrit aytganidek, spartaliklar erkin edilar, lekin barcha munosabatda emas, ular davlat qonunlariga bo‘ysunar edilar.
Bu qonunlar spartalik bolani yetti yoshligidan ota-onasidan uzoqda o ‘z tengqurlari ichida, 20—30 yoshli kattalar boshchiligida harbiy manzilgohda yashashni belgilab qo‘ygan edi. Asosiy e ’tibor gimnastika mashqlari, jangovar madhiyalar va harbiy marshlami xor bo‘lib aytishga qaratilgan edi. Tarbiyaning qattiqligi o ‘smirlarni Artemida ibodatxonasida har yili o ‘tkaziladigan qiynoq sinovlarda o ‘z aksini topgan edi. Sinalayotgan o ‘smir og‘riqni sezdirmasligi shart edi².
Yosh yigit 20 yoshga yetgach, Sparta («tenglar jamiyati»)ning to‘la huquqli a’zosi hisoblanar edi. Endi u kattalar bilan birgalikda o ‘tkaziladigan ovqatlanish (fiditiyasi yoki filitiyalar)ga ishtirok qilishi majburiy edi. Fiditiya uchun har bir spartalik har oy ma’lum miqdorda pishloq, arpa, vino, anjir va pul berar edi. Spartaliklar birgalikda o ‘tirib uksus, tuz qo‘shilib qonda tayyorlangan cho'chqa go‘shti bo‘tqasini iste’mol qilar edilar. Spartalilar o ‘z vaqtlarini doimiy muntazam harbiy mashqlar va ovda 0‘tkazib chodirlarda yashar edilar. Qattiq, shafqatsiz torhiya natijasida spartaliklarning ongida boshqa yunon polislari aholisida nisbatan jismoniy va ma’naviy ustunlik his-tuyg‘usini sLJdlantirilar edi. Spartaliklarni yunon dunyosida qat’iy intizomi uchim hurmat qilar edilar, ammo yoqtirmas edilar.
Bosib olingan qaram viloyatlarning ilotlarga aylantirilgan aholisining qo‘zg‘olonlaridan xavfsiragan spartaliklar har yili ilotlarga dahshat solish va ularning ongida bo‘ysunish hissini tug'dirish uchun ularni tunda o ‘ldirishni (kriptiy) e’lon qilganlar.
Er.av. XI asrdayoq spartaliklar o ‘zlarini har xil «yangiliklar»dan himoya qilish, an’anaviy turmush tarzini saqlash maqsadida tashqi dunyodan ajralib yashashga urindilar. Qadimgi an’anaviy holatini o ‘zgarmasligi uchun Sparta faqat mayda temir tangani muomalaga kiritdi. Sparta uylarining eshik va tomlari faqat yog'ochdan bo‘lib, ularni faqat bolta va arra bilan tayyorlashga ruxsat etildi.
Hashamatli kiyimlar qonundan tashqari edi. Jamiyatdagi mavqeiga qarab bir xildagi kalta yoping‘ich (plash) kiyar edilar va bu bilan o ‘zlarini teng deb hisoblardilar.
Sparta davlati aristokratik xarakterga ega edi. Butun hokimiyat periek va ilotlar ustidan hukmronligini o ‘matgan tor doiradagi spartaliklar qo‘lida edi. Davlat tepasida ashad va yevrionit urug‘larida mansub bo‘lgan ikki podsho turar edi. Ular asosan harbiy boshliqlar bo‘lib tinchlik vaqtida ba’zi kohinlik vazifalarini, qisman sud majburiyatlarini amalga oshirganlar, ikki podsho ham oqsoqollar kcngashi gerusiya tarkibiga umrbod kirganlar. Podsholar hokimiyati xalq yig'inining keng vakolatlari bilan cheklab qo‘yilgan edi. Podsholardan biri urush vaqtida qo‘shinga boshchilik qilgan, ammo ular rahbarlikda eforlaming fikrlarini hisobga olishga majbur bo‘lganlar. Xalq yig‘ini eng muhim masalalar yuzasidan qaror chiqarish huquqiga ega edi. Faqatgina xalq yig‘inigina urush e’lon qilish huquqiga ega edi. Fuqarolik ishi bo‘yicha sud ishlarini spartaliklarning butun hayoti davomida qonunlarni bajarishini ham nazorat qilganlar.
Eforlar davlatda(ljroiya)hokimiyatni ham amalga oshirganlar. Taxminlarga ko‘ra eforlar ilk davrda podsholar tomonidan tayinlanganlar, er avXI asHan boshlab esa xalq yig‘ini tomonidan tayinlanganlar.
Besh efor podsholar va gerusiya faoliyatini nazorat qiladigan oily organ sifatida paydo bo'ldi va tezda Sparta oligarxiyasi hokimiyatining qo shimcha oliy organiga aylandi. Besh Sparta qishlog‘ining har biridan I tadan efor bir yil muddatga saylangan. Ular oliy nazorat hokimiyatiga ega edilar hamda har qanday spartaliklami, hatto geront va podsholarni ham javobgarlikka tortish huquqiga ega edilar. Bundan tashqari, Sparta turmush tarzi qoidalari va Sparta qonunlarini baiarilishini kuzatganlar. Eforlar spartaning ichki va tashqi siyosatini boshqarDavlat tuzurni amalga oshirganlar. Ulardilar hamda ilotlarga qarshi jazo-qo‘rqitish tadbirlarini amalga oshirishga rahbarlik qildilar³.
Podsholar 60 yoshdan yuqori boigan aslzoda-yigirma sakkiz keksadan tuzilgan kengash (gerusiya) majlisiga boshchilik qilganlar.
Gerusiyada xalq yiginiga ko‘riladigan qaror loyihalarini tayyorlaganlar hamda jinoiy ishlar bo'yicha sud ishlarini amalga oshirganlar. Eforlar xalq yigini-appelaga boshchilik qilganlar. Ular har qanday mansabdor shaxsni ishdan chetlatish, zaruriyat boiganda chet elliklami mamlakatdan chiqarib yuborish huquqiga ega edilar. Davlat moliyasi, tashqi ishlar ulaming qoiida edi.
Podsholar ba’zi umrbod imtiyozlarga (harbiy oijalar I/3 ga egalik qilish, tantanali dafn qilish va h.k.) ega boisalarda eforlaming kuchi hokimiyati ularni podsholar bilan bir qatorda kuyar edi, bu tashqi tomondan quyidagi odatda ifodalangan edi. Boshqa spartaliklardan farq qilgan holda, eforlar podsholar ko‘ringanda o‘z o‘rinlaridan turmaslik huquqiga ega edilar. Xalq yigini appelada 30 yoshga yetgan barcha spartaliklar ishtirok etar edilar. Masalalar qizg'in muhokama qilinadigan oddiy fuqaro faol so‘zga chiqadigan Afina eklessiyasidan Sparta appelasi keskin farq qilar edi. Appelada oddiy spartaliklarnirig ovozi faqat favqulodda holatlarda eshitilar, barcha qarorlar eforlar va gerusiya a’zolari tomonidan taklif etilar edi. Appela muhokama qilmas, bahslashmas faqat ovoz berar edi. Spartaliklaming davlat qurilishi ana shunday edi. Bu davlat qurilishi qonunshunos Likurg tomonidan amalga oshirilgan islohotlar natijasi edi. Sparta davlatining konservativ holati uni zaiflashtirar edi. Sparta to er.av. IV asrning ikkinchi yarmigacha shu holatda yashadi.
Er. av. IV asrning II yarmidan boshlab butun yunon dunyosini cho’lg’ab olgan ijtimoiy va madaniy o ‘zgarishlar Spartaga ham ta’sir qila boshladi. Spartaning maqtalgan tenglar jamiyati buzildi. Spartalik erkaklarning barchasi uchun harbiy xizmat majburiy edi. Spartaliklar 7 yoshdan 18—20 yoshgacha harbiy taiimni o ‘rganib 20 yoshdan 60 yoshgacha harbiy xizmatda boiganlar. Jangda qo'shinning oldingi qismida ilotlar, perieklar borgan, ulardan keyin yosh spartaliklar, oxirida 60 yoshgacha boigan keksalar jangga kirishgan. Sparta qo‘shini er. av. VI—V asrlarda yunonistondagi eng yaxshi tashkil etilgan intizomli va kuchli qo‘shin edi. Qo‘shinlar 12 ta harbiy qismga (loxga) boiingan. Lox tepasida loxak turgan. Qo‘shinga qo'mondonlikni podsholar amalga oshirganlar. Ularga harbiy ishlarda harbiy maslahatchilar yordam berganlar. Qo‘shin tarkibida 300 ta suvoriy askar bor edi, suvoriylar urush vaqtida podsholarni qo'riqlaydigan tinchlik vaqtlarda esa mamlakat xavfsizligini ta’minlaydigan o'ziga xos otliq gvardiyani tashkil etganlar.
Arxaik davri hayotining umumiy manzarasi taxminlarga ko‘ra arxaik davrda yunon uy-joyi oddiy va bir qavatli edi. Epik matnlariga ko‘ra erkaklar qisqa ko‘ylak (xiton) kiyib, ko‘chaga chiqayotganda ustlariga keng yoping‘ich xlamida tashlaganlar. Ayollar xiton ustidan hashamatli keng kiyim, kamar bilan tortilgan kamzul (peplum) kiyganlar. Sharqdan erkaklar uchun uzun, yubka kanopdan to‘qilgan, tumshuqqacha boradigan xiton o’‘zlashtirib olingan, sochga tilla to‘g‘nog‘ich qistirilgan.
Ijtimoiy tabaqalanish kiyinishga ta’sir qilgan. Zodagon yoshlar otliq yurganda, oval plash-xlamida bilan o‘ranganlar, hunarmandlar esa chap elka orqali tashlangan kamtar jun yoping‘ich (ekso’mida) bilan cheklanib qolganlar.
Arxaik davrda oila-nikoh munosabatlari ham o ‘zgardi. Gomer davrida kuyov kelinni ota-onalariga qimmatbaho sovg‘alar berib sotib olar edi.
Arxaik davrida esa kelinga sep berish odatga aylandi. Nikohga asos bo‘lib yoshlaming ota-onasi o ‘rtasida tuzilgan kelishuv shartnomasi xizmat qilar edi. Tegishli qurbonliklar qilingach kelinni otasining uyida to‘y tantanalari va ziyofat boshlanar edi. Quyosh botishi bilan kelin kuyovning uyiga kuzatib qo‘yilgan.
Dafn marosimlari o ‘zgardi. Arxaik davrida ko'kragiga urib yig’laaydigan go‘yandalar paydo bo‘ldi. Yig‘i-sig‘idan so‘ng marhum jasadi yuvib-taralib xushbo‘y yog’lar surtilgan. Keyingi kun dafn qilish marosimi yig‘i bilan mayit shahar tashqarisidagi qabristonga chiqarilgan. Marhum o'zining qimmatli buyumlari bilan katta gulxanda yoqilgan, olovga vino, sut va asal sepish rasmi bilan marosim tugagan.