Yun genezis kelib chiqish, paydo boʻlish barcha tirik organizmlarga xos



Download 129,01 Kb.
Pdf ko'rish
bet1/4
Sana01.01.2022
Hajmi129,01 Kb.
#300987
  1   2   3   4
Bog'liq
Genetika - Vikipediya



Genetika

Genetika (yun. genezis — kelib chiqish, paydo boʻlish) — barcha tirik organizmlarga xos

boʻlgan irsiyat va oʻzgaruvchanlikni hamda ularni boshqarish metodlarini oʻrganadigan fan.

G.ning asosiy vazifasi irsiyatning moddiy asoslari hisoblanadigan xromosoma, genlar va

nuklein kislotalar (DNK, RNK) tuzilishi hamda funksiyalarini tadqiq qilish orqali organizmlar

belgi va xususiyatlarining rivojlanishi va kelgusi avlodlarga oʻtishini ochib berishdan iborat.

Har xil fizik va kimyoviy omillar taʼsirida organizmlarda irsiy oʻzgaruvchanlikning paydo

boʻlishi va uning organizmlar evolyutsiyasidagi ahamiyatini tadqiq qilish ham G.ning vazifalari

qatoriga kiradi. Madaniy oʻsimliklarning serhosil navlari, hayvonlar va mikroorganizmlarning

mahsuldor zotlari va shtammlarini yaratish; irsiy kasalliklarning paydo boʻlish sabablarini

oʻrganish asosida ularning oldini olish va davolash usullarini ishlab chiqish; ekologik

muhitning irsiyatga salbiy taʼsir etuvchi omillarini oʻrgaiib, genofondni saqlab qolishni genetik

jihatdan asoslab berish G. tadqiqotlarining amaliy muammolarini ifodalaydi.




G.ning mustaqil fan sifatida shakllanishida chex olimi G. Mendel tomonidan 1865 y.da irsiyat

qonunlarining ochilishi katta ahamiyatga ega boʻldi. Noʻxat ustida olib borgan tajribalari

asosida G. Mendel G.ning asosiy metoda hisoblangan duragaylash orqali irsiyatni oʻrganish

metodiga asos soldi. U organizmlar belgi va xususiyatlarini kelgusi avlodga berishi irsiyat

omillari (hoz. tushunchaga koʻra genlar) bilan bogʻliqligini taʼkidlaydi. Mendel ochgan

qonunlar uzoq vaqt eʼtibordan chetda qoldi. Faqat 1900 y.da de-Friz (Gollandiya), K. Korrens

(Germaniya) va E. Chermak (Avstriya) tadqiqotlari tufayli bu krnunlar qayta kashf qilinib,

Mendel nom i bilan ataladigan boʻldi. Shu sababdan 1900 y. G.ning mustaqil fan sifatida

tashkil topgan yili hisoblanadi. Biroq G. termini 1906 y. ingliz olimi U. Betsonning taklifi bilan

berildi. G.ning keyingi rivojlanishi natijasida Mendel kashf etgan qonunlarning universalligi uni

barcha organizmlarga, jumladan odamga ham taalluqli ekanligi isbot qilindi. Keyinchalik

organizmdagi aksariyat belgilarning irsiylanishida ikki va undan ortiq genlar ishtirok etishi

bilan bogʻliq boʻlgan komplementarlik, epistaz, polimeriya, pleyotropiya hodisalari hamda

belgilar irsiylanishida allel bulmagan genlarning murakkab uzaro taʼsiridan iborat

kombinirlangan tip kashf etildi. G.ning Mendel asos solgan ushbu yoʻnalishi hozirgi davrda

yanada tez rivojlanmoqda. Bu yoʻnalish klassik genetika, yaʼni mendelizm deb ataladi. Mendel

yaratgan irsiyat qonunlarini isbotlashda sitologiya fani erishgan yutuqlar ham katta

ahamiyatga ega. Sitologik tadqiqotlar tufayli irsiyatning moddiy asosi hisoblangan

xromosomalar mavjudligi, ular soni har bir turning barcha individlari uchun bir xil boʻlishi

aniqlandi. G. tarixida amerikalik genetik T. X. Morgan (1911) va uning xodimlari (K. Brijes, A.

Stertevant va G. Meller) tomonidan asoslab berilgan irsiyatning xromosoma nazariyasi

alohida oʻrin tutadi. Bu nazariyaning ochilishida Morgan va xodimlarining jins genetikasi va

belgilarning jins bilan bogʻliq holda hamda ularning birikkan holda irsiylanishini oʻrganish

natijalari katta ahamiyat kasb etdi. Mazkur nazariyaga binoan organizmlar belgi va

xususiyatlarining irsiylanishi irsiyat birligi — genlar orqali amalga oshadi; genlar

xromosomalarda koʻp miqdorda hamda tegishli tarkibda chiziq-chiziq boʻlib joylashadi. Bitta

xromosomada joylashgan genlar birgalikda irsiylanadi va ular birikkan genlar deb ataladi.

Irsiylanishning bu xili birikkan holda irsiylanish deyiladi. Birikkan genlarning irsiylanishi

Mendelning uchinchi qonuniga mos kelmaydi. Bitta xromosomada joylashgan genlarning

birikkan holda irsiylanishi haqidagi Morgan kashf etgan qonuniyat G.ning toʻrtinchi

fundamental qonuni hisoblanadi. Biroq birikkan holda irsiylanish mutlaq boʻlmasdan, bir

qancha hollarda avlodda ota-ona belgilariga nisbatan ajralish roʻy beradi. Bu hodisa

gomologik xromosomalarning chalkashuvi (krossingover), yaʼni ikkita xromosoma ayrim

qismlarining oʻzaro oʻrin almashinishi natijasida sodir boʻladi. Bu sohadagi i. t.lar tufayli

xromosomalarda genlarning joylashish tartiblari aniqlandi, yaʼni xromosomalarning genetik

haritalari tuzildi. Morgan va xodimlarining tadqiqotlari G.ning bir tarmogʻi boʻlgan




Download 129,01 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish