Юлдашeв А. Сирожиддинов И. Хусаинов М

Қайтаришлик тамойили қарздорнинг кредитни тўлиқ ҳажмда 
кредиторга қайтарилиши бўйича жавобгарлигини англатади. Қайтаришлик
тамойилининг асосида банклар берган кредитларни қайтарилишининг 
иқтисодий жиҳатдан асосланганлиги ва маблағларни узлуксиз доиравий 
айланиши ётади. Кредитнинг муддатлилик тамойили қайтаришлик тамойили 
билан узвий боғлиқ.
Кредит иқтисодий муносабатларнинг белгиланган тизими сифатида 
бошқа пулли муносабатлардан фарқ қилади. Бунда пулнинг харажати 
қайтариб бериш шарти билан амалга ошади.
Тўловлилик тамойили қарздор банкка кредитдан фойдаланганлиги 
учун ҳақ тўлаши лозимлигини билдиради. Тўланадиган ҳақ кредит суммасига 
нисбатан фоизда белгиланади. Банк амалиётида йиллик (кредитдан бир йил 
фойдаланганлик учун фоиз даражаси) фоизлар қўлланади. Кредит учун фоиз 
даражаси ўз моҳиятига кўра кредитнинг баҳосидир. Бозор иқтисодиёти 
шароитида қарзга берилаётгаи маблағ ўзига хос товарга айланади. Бу 
товарнинг бошқа товарлардан фарқи шундаки, унинг ўзи эмас балки ундан 
фойдаланиш имконияти (ҳуқуқи) сотилади ва бунинг учун фоиз кўринишида 
ҳақ тўланади. 
Кредитнинг тўловлилиги қарз олувчиларни имкони борича ўз 
маблағларидан фойдаланишга мажбур қилади. Олинган фоиз воситасида 
банк ўз харажатларини қоплаш ва жалб этилган маблағлар эгаларига фоиз 
тўлаш имкониятига эга бўлади. 
Банк кредити учун фоизнинг номинал ва реал даражасини фарқлаш 
лозим. Фоизнинг реал даражаси унинг номинал даражасидан инфляция 
суръатларини чегириб ташлаб аниқланади. 
Бозор иқтисодиёти шароитида фоиз даражалари асосан қўйидаги 
омилларга боғлиқ бўлади: 

---

92 
а) кредит бозоридаги талаб ва таклиф; 
б) кредитнинг муддати (узоқ муддатли кредитларда таваккалчилик 
юқори, шунинг учун фоизлар ҳам юқори) ва кредитланаётган соҳадаги 
иқтисодий хатар даражаси; 
в) Марказий банкнинг қайта молиялаш ставкаси даражаси; 
г) инфляция суръатлари.