1.4. iste'molchi muvozanati Marjinal va umumiy foydalilikni kamaytirish tamoyillarini oddiy misol bilan tasvirlash mumkin. Iste'molchi sotib olish uchun ajratilgan pul miqdori cheklangan ikkita mahsulotni tanlashi kerak . Aytaylik, sendvich 1 rubl, bir stakan Coca-Cola esa 2 rubl, iste'molchi esa jami 10 rubl sarflashi mumkin. Qaysi nisbatda sendvich va Coca-Cola buyurtma beradi? Albatta, u bir stakan Coca-Cola ichmasdan 10 ta ford sendvich yeyishi mumkin. Ammo oqilona iste'molchi buni qila olmaydi. U 8 ta sendvich iste'mol qilishni afzal ko'radi , ularni bir stakan Coca-Cola bilan yuvib tashlaydi, bu to'plam unga 9 va 10-sonli sendvichlardan ko'ra ko'proq zavq va natijada foydali bo'ladi. Ehtimol, ularning sub'ektiv his-tuyg'ularini tahlil qilib, iste'molchi o'zini 6 ta sendvich bilan cheklashi va 2 stakan Coca-Cola ichishi kerak degan xulosaga keladi . E'tibor bering, iste'molchining bunday xatti-harakati bilan sendvichlarning marjinal foydaliligi oshadi va Coca-Cola kamayadi. Ertami-kechmi, ushbu to'plamga kiritilgan tovarlarning umumiy foydaliligi maksimal bo'ladigan vaqt keladi va ular orasidagi nisbatning keyingi o'zgarishi ushbu umumiy foydalilikning pasayishiga olib keladi. Boshqacha qilib aytganda, iste'molchi "iste'molchi muvozanati" nuqtasiga etadi.
Iste'molchi muvozanati - buiste'molchi bir tovarga kamroq pul , boshqasiga ko'proq pul sarflash orqali ma'lum byudjet bilan olingan umumiy foydalilikni oshira olmaydigan holat .5 Marjinal foydalilik nazariyasi juda mantiqiy ko'rinadi. Ammo ko'pgina nazariyotchilar foydalilik toifasi haddan tashqari sub'ektiv va hatto taxminiy miqdoriy o'lchovlarga ham mos kelmasligidan xijolat tortdilar. Va o'lchab bo'lmaydigan narsani nazariy takliflarning isboti sifatida ishlatish qiyin. Marjinalizm asoschilari nazariyaning rivojlanishi va faktlarning to'planishi oxir-oqibatda bu asosiy qiyinchilikni engib o'tishga yordam beradi deb umid qilishgan. Biroq, buning mutlaqo aksi sodir bo'ldi. Italiyalik iqtisodchi Vilfredo Pareto (1848-1923) ko'p sonli faktlar bilan ham foydalilikni miqdoriy baholash mumkin emasligini isbotladi. 6Paretoning xulosasi amalda marjinal foydalilik tushunchasini asl ko'rinishida rad etishni anglatardi. Shu bilan birga, bu ko'plab iqtisodchilarni nazariy tushuntirishni amaliyotga yaqinlashtiradigan yanada real taxminlar asosida iste'molchi xatti-harakatlarini tushuntirishning yangi usullarini izlashga undadi.
ma'lumki , ko'pgina tovarlar iste'mol jarayonida bir-biri bilan bog'langan: ba'zi tovarlar faqat birgalikda iste'mol qilinishi mumkin (ular "to'ldiruvchi" deb ataladi), boshqalari, aksincha, bir xil ehtiyojni qondirishga xizmat qiladi va ko'p yoki kamroq almashtirilishi mumkin (mahsulotlar "o'rnini bosuvchi"). Binobarin, foydalilikni bitta tovarni iste'mol qilishdan emas, balki butun iste'mol qilinadigan tovarlar to'plamidan ko'rib chiqish to'g'riroqdir . Bu foydalilikni miqdor nuqtai nazaridan emas, balki turli xil tovarlar to'plamiga ustunlik berish tartibi nuqtai nazaridan baholash imkoniyatini ochadi. Foydalilikka "ordinalist" (ya'ni tartibli) yondashuv shunday paydo bo'ldi .7 Ushbu yondashuvning markaziy g'oyasini quyidagicha tushuntirish mumkin. Nazariya iste'molchi tovarlar to'plamidan olinadigan foydalilikni miqdoriy baholashga qodir degan tushunchadan voz kechadi va u turli xil tovarlar to'plamini afzal ko'rish nuqtai nazaridan shunchaki solishtirishi mumkin deb taxmin qiladi. Shu bilan birga, foydalilik darajasi yuqori bo'lgan tovarlar to'plamlari afzalroq bo'lib, foydalilik darajasi bir xil bo'lgan to'plamlar ekvivalent hisoblanadi. Shunday qilib, mahsulotning foydaliligini miqdoriy baholash va bu to'plamning boshqa har qanday narsadan necha marta foydaliroq ekanligi haqida hech qanday savol yo'q . Iste'molchi o'zining sub'ektiv bahosiga ko'ra, ushbu tovarlar to'plami o'zi uchun boshqalardan ko'ra afzalroq deb qaror qiladi. Shunday qilib, foydalilikning subyektiv nazariyasini tanlashning umumiy mantiqiga aylantirib, iqtisodchilar R. Allan va D. Hiks nazariy asosni iste’molchining amaliy xulq-atvoriga yaqinlashtirdilar. Ushbu xatti-harakatlarning namunalari endi foydalilikni o'lchash bilan bog'liq emas. Ularni o'rganish kuzatilgan "almashtirish" va "daromad" ta'siriga asoslangan.
Demak, iste'molchi muvozanati nuqtai nazaridan iste'molchi bir tovarga kamroq pul , boshqasiga ko'proq pul sarflash orqali ma'lum byudjet uchun umumiy foydalilikni oshira olmaydi .
1.5. "Almashtirish effekti" va "daromad effekti" Faraz qilaylik, iste'molchi o'z nuqtai nazaridan ma'lum bir daromad darajasida mavjud bo'lgan eng yaxshi tovarlar to'plamini tanlaydi. Biroq, narxlar o'zgarishsiz qolmaydi . Tovarlardan birining narxi pasaysa, boshqa tovarlarning narxi va iste’molchining daromadi o‘zgarishsiz qolsa nima bo‘ladi?
To'plamdagi boshqa tovarlarning narxi o'zgarmaganligi sababli, narxi tushgan bir tovarga nisbatan ular qimmatroq bo'ladi. Keyin iste'molchi nisbatan qimmatroq tovarlarni nisbatan arzonroq tovarlar bilan almashtirishga intiladi . Muayyan tovar narxining pasayishi uning nisbatan arzonlashishi tufayli individual iste'molchi tomonidan ushbu tovarga talab miqdorining oshishiga olib keladi. Bu shuni anglatadiki , almashtirish effekti deganda qimmatroq tovarlarni arzonroq tovarlarga almashtirish natijasida shakllangan arzonroq mahsulotga bo'lgan talab hajmining o'sishi tushuniladi . Talab hajmining o'zgarishi narx o'zgarishining real daromad miqdoriga ta'siri bilan bog'liq bo'lishi mumkin (ma'lum narx darajasida mavjud miqdorga sotib olinishi mumkin bo'lgan tovarlar va xizmatlar miqdori) . to'plamdagi tovarlardan birining narxi pasaygan. Iste'molchi hali ham o'zi xohlagan tovarlar to'plamini sotib olishi mumkin bo'ladi, lekin hali ham puli qoladi. Bu daromadning real o'sishiga teng, go'yo u bu miqdorni qo'shimcha ravishda olishni boshlagandek ("daromad effekti").8Shakl shundan iboratki, iste'molchi qo'shimcha miqdorni "oddiy tovarlar" deb ataladigan narsalarni sotib olish uchun sarflaydi (ya'ni, daromad ortganda talab ko'payadigan tovarlar).
Giffen tovari deb ataladigan talab qonunidan qiziqarli istisno mavjud . Bu hodisaning mohiyati shundan iboratki, ma'lum sharoitlarda daromad effekti almashtirish effektidan ustun turadi va shuning uchun (talab qonuniga zid ravishda) narxning oshishi bilan talab miqdori ortadi. Bu ta'sirni ingliz iqtisodchisi Robert Giffen (1837-1910) Angliya va Irlandiyadagi eng kambag'al oilalarning byudjetlarini kuzatgan holda kashf etgan deb ishoniladi. “R.Giffen taʼkidlaganidek, non narxining oshishi eng kambagʻal mehnatkash oilalar byudjetiga zarar yetkazadi va ular uchun pulning chegaraviy foydaliligini shu darajada oshiradiki, ular goʻsht va eng qimmat goʻsht isteʼmolini kamaytirishga majbur boʻladilar . oziq-ovqat mahsulotlari; non ular sotib oladigan va sotib olishlari mumkin bo'lgan eng arzon oziq-ovqat bo'lib qolayotganligi sababli, ular uni kam emas, balki ko'proq iste'mol qiladilar.
Amalda , "Giffen mahsuloti" ning paydo bo'lishi ijtimoiy muammolarning belgisi, ma'lum ijtimoiy qatlamlarning turmush darajasining pasayishidan dalolat beradi.9 Shunday qilib, qimmatroq tovarlarni arzonroq tovarlar bilan almashtirish tufayli arzonroq tovarlarga talab miqdori ortadi. Bu almashtirish effektidir . To'plam narxining pasayishi bilan iste'molchi qo'shimcha daromad shaklida oladigan ma'lum miqdordagi pul bilan qoladi.
