|
Қисқача хулоса
Ҳозирги тезкор ахборот алмашинуви даврида ўқувчи ва талабаларга
бериладиган билимлар ҳажмининг муттасил ортиб бориши кузатилади. Бу
ҳолат ўз навбатида топонимик билимларни беришни дарсдан ва синфдан
ташқари усулларига алоҳида эътибор беришни тақозо этади. Бу жиҳатдан
олиб қаралганда ўлкашунослик тўгаракларининг ўрни ва аҳамияти юқори
эканлиги кўзга ташланади. Бундай тўгаракларнинг тўғри ташкил этилиши
ўқувчиларни нафақат географик номлар мавзусини ўзлаштиришларига балки,
маънавий тарбиясига ҳам ижобий таъсир кўрсатади.
Назорат ва муҳокама қилиш учун саволлар
1. Топонимик тўгаракларга кимлар рахбарлик қилиши методик
жиҳатидан тўғри бўлади?
2. Топонимик тўгаракларнинг қандай босқичларини биласиз?
3. Тўгаракларнинг кириш машғулотларида аниқлик ва ҳиссиётларни
қўзғатишга қандай эришиш мумкин?
123
4. Топонимик тўгараклардаги қизиқарлилик, тартиблилик деганда
нималарни тушунасиз?
5. Топонимик
тўгараклар режасинги тузишдаги предметлараро
боғлиқликни қандай таъминлаш мумкин?
6. Таълим муассасасига энг яқин бўлган табиий географик ва
иқтисодий
географик
асосга
эга
бўлган
топонимлар
гуруҳини
шакллантиринг.
7. Ўз ўлкангиз топонимикаси билан шуғулланган олимлардан кимларни
биласиз?
8. Ўзингиз мустақил равишда шаҳар ёки қишлоғингизнинг географик
номлар изоҳи бўйича кичик луғат тузинг.
Таянч иборалар
Топонимик тўгарак, илмий амалий хулоса, топонимлар изоҳи, тўгарак
режаси, топонимик луғат.
4.5. Дала амалиёти ва экскурсияларда маҳаллий географик номларни
ўрганиш
География фанини пухта ўрганишининг таркибий қисми бўлган дала
амалиёти ва экскурсияларда ҳам географик номларни ўрганиш имконияти
мавжуд. Мазкур тадбирларда топонимик маълумотлар йиғиш асосан иккита
усулда олиб борилади.
Биринчи усул ёзма манбалардан маълумот йиғиш. Бу ҳолатда бизни
қизиқтираётган географик номлар йиғиндиси, яъний ўлка топонимияси турли
адабиётлар, реестрларда, географик хариталар орқали ўрганилади ва таҳлил
қилинади. Мамлакатимизнинг Фарғона водийсидаги географик номларни
ўраниш учун қуйидаги адабиёт, манба ва хариталарни тавсия этиш мумкин:
1.
Ахмадалиев Ю., Комилова Н. Манзиллар. Номлар. Маънолар. -
Фарғона, 2005.
2.
Аҳмадалиев Ю. Фарғона вилояти топонимлари. Фарғона, 2008.
124
3.
Бобур З.М. Бобурнома. -Т.: Юлдузча, 1989.
4.
Губаева С. Этнический состав населения Ферганы в конце ХIХ -
начале ХХ в.-Т.: Фан,1983.
5.
Охунов Н. Топонимлар ва уларнинг номланиш хусусиятлари.-
Т.:Фан, 1989.
6.
Охунов Н. Жой номлари таъбири. -Т.: “Ўзбекистон” 1994.
7.
Охунов Н. Ўзбекистон топонимияси. - Қўқон.: ҚДПИ. 2005.
8.
Қораев С. Географик номлар маъносини биласизми? -Т.:
Ўзбекистон, 1970.
9.
Қораев С. Географик номлар маъноси.- Т.: Ўзбекистон, 1978.
10. Қораев С. Ўзбекистон вилоятлари топонимлари –Т.: Ўзбекистон
миллий энциклопедияси, 2005.
11. Қораев С. Топонимика.-Т.: Ўзбекистон файласуфлари миллий
жамияти, 2006.
12. Андижон,
Наманган,
Фарғона
вилоятларининг
1:200000
масштабли картаси. Ўзгеодезкадастр, 2015.
13. Андижон, Наманган, Фарғона вилоятларининг топопнимик
хариталари, 2015.
14. Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 1-12 томлар.Т.
Жойдаги архивларда сақланаётган ҳужжатлар билан ишлашда
ўқувчиларга алоҳида аҳамият бериш керак. Маълум сабабларга кўра
ҳужжатлар ўзбек тилини яхши биладиган ўқувчига ҳам тушунарли
бўлмаслиги мумкин. Шу сабабли ишлаш учун аввало графика, орфография,
лексика, морфология ва синтаксис нуқтаи назаридан тушунарли бўлган
ҳужжатлар ўрганилиши керак.
Архивларда иш юритишни ташкиллашда ўқитувчи шуни ёдда тутиши
керакки, архив материалларини кўриб чиқишга махсус рухсатнома мавжуд
бўлиши, раҳбарнинг доимий ёрдами ва назорати бўлиши керак. Ўқитувчи ва
ўқувчи ҳамкорликда иш олиб борса янада мақсадга мувофиқ бўлади.
125
Иккинчи усул топонимик ҳамда бошқа географик экспедицияларда
маълумот йиғишдир. Маълумот йиғишнинг бу усули маълум жойнинг
микротопонимиясини ўрганишда кўпроқ фойда беради. Қоидага кўра бу
усулни қўллашда олдиндан тайёрлаб тузилган анкеталардан фойдаланиш
мумкин. Бундай анкеталар тузиш усуллари Е.М.Поспелов ва Ҳ.Ҳ.Хасановлар
томонидан тавсия этилган. Бу анкета саволномаларда қуйдагиларга жавоб
бериш зарур бўлади:
Сиз яшайдиган аҳоли маскани ва унинг яқинидаги қишлоқлар қандай
номланган? Бу номлар ўзгарганми? Качон? Нима сабабдан? Жойларнинг
оддий, одамлар ўзлари қўйиб олган номлари борми?
1. Сиз ўрганаётган аҳоли масканлари қаерда жойлашган? (Дарё
ёнида, тоғда, кўл ёнида ва х.к.)
2. Бу қишлоқ қачон ва ким томонидан ташкил килинган? Қишлоқ
ахлига қўшнилар томонидан лақаблар қўйилганми? Қишлоқ номига қараб
аҳолисини қандай аташади?
3. Қишлоқ маҳаллалари, кўчалари қандай аталган?
4. Қишлоғингиз атрофидаги кўл, ботқоқлар қандай номланган? Улар
қаерда жойлашган?
5. Сиз яшаб турган қишлоқдан қандай дарёлар оқиб ўтади? Улар
қаердан бошланган ва қаерга қуйилади? Қандай кўллардан оқиб ўтади?
6. Сиз яшаб турган жойингиз атрофидаги тоғлар, қир, адирлар қандай
номланади?
7. Сиз яшайдиган жойда паст текисликлар, водий, адирлик, зовур,
чуқурлик, жарликлар борми?
8. Маҳаллий аҳолининг этник ва касбий таркиби қандай?
9. Мазкур жойда юз берган тарихий воқеаларнинг номларга таъсири
қандай?
10. Ўрганилаётган топонимнинг илмий ва халқона этимологияси
қандай?
11. Номнинг расмий айтилиши ва ёзилиши ҳақида нимолар биласиз?
126
Умумий лингво-географик тайёргарликдан ташқари ҳар бир топонимик
экспедиция аъзоси маълумотни йиғиш ва қайта ишлаш учун маълум методик
билим, малака ва кўникмаларга эга бўлиши керак. Аввало бу текширув
ўтказилаётган ҳудуд маданияти, хўжалиги, табиати ва тарихи ҳакида умумий
маълумотга эга бўлиши ва дастур бўйича суҳбат олиб боришни билиши
зарур. Маълумот берувчининг барча маълумотлари суҳбат давомида иш
дафтарига
ёзиб
олинади
(транскрипцияда
ва
орфографик).
Иш
кўникмаларининг охирида барча ёзиб олинган сўзлар дафтар ёки
блокнотлардан каталог карточкаларига кўчирилади. Ишнинг якуни сифатида
ўрганилаётган ҳудуднинг топонимик луғатини тузиш мумкин.
Do'stlaringiz bilan baham: |
