Ю. И. АҲмадалиев

Морфологик трансформация бу- топонимларни маълум тарихий 
даврда турли тилларга мослашуви натижасида юзага келади. Географик 
номлар маълум бир тилда пайдо бўлади, аммо бошқа сўзлардан фарқи шуки, 
улар барча дунё тилларига ўзлашиши мумкин. Бошқа тилларга ўзлашиш 
жараёнида топонимларнинг тузилиши ва таркиби ўзгаради, уларнинг 
этимологиясини аниқлаш анча қийинлашади. Масалан, финикияликлар 
Пиринея ярим оролининг ғарбий соҳилида аҳоли пункти барпо этиб, уни шу 
жойдаги қўлтиқ номи билан Алисуббо - “шодлик қўлтиғи” деб аташган. 
Кейинчалик бу ном лотин, гот, араб ва португал тиллари таъсирида бир қанча 
ўзгаришларга дучор бўлган: - Олисиппо - Олисиппона - аль-Ошбуна - 
Лишбуа. Рус тилига бу ном Лиссабон шаклида ўзлашган, ўзбек тилига эса 
рус тилига хос варианти қабул қилинган. 
Номларни қайта маъно касб этиши натижасида географик номлар 
шаклан ва мазмунан ўзгаради. Кўпинча номнинг ёзилиши ва семантикаси 
ўзгариб қайта маъно касб этишига тушунарсиз бўлиб қолган топонимларни 
талаффуздаги ўхшашлигига қараб нотўғри талқин қилиш сабаб бўлади. 
Э.М.Мурзаев ёзишича трансформациснинг бу турига Россиянинг Волгоград 
шаҳри анъанавий мисол бўлади. Бу шаҳарга 1589 йилда асос солинади ва 
унга Царица дарёси соҳилида бўлгани учун Царицын деб ном берилади. 
Аслида дарё Сарису (сариқ, лойқа сувли дарё) деб аталган. Туркий Сарису 
трансформация натижасида янгича маъно касб этган ва шаклан ўзгариб рус 
тилида “царь” сўзидан Царицага айланган. Кейинчалик гидроним славян 
тилларига хос “-ин” топоформанти ёрдамида Царицын шаклида шаҳар 
номига айланган. Французча ҳарбий пост, қоровулхона маъносидаги пикет 
(piguet) сўзи рус тилига бекет ва ундан ўзбек тилига бекат шаклида ўзгарган. 

---

92 
Чор Россияси даврида Ўрта Осиёда ўрмонларни қўриқлаш ҳарбийлар қўлида 
бўлган ва ўрмон қоровуллари яшайдиган жой, қоровулхона бекат дейилган. 
Темирйўл станциялари ҳам ҳарбийлар томонидан қўриқланган ва дастлаб 
бекат дейилган. Ҳозир кўпроқ шаҳарлардаги транспорт воситаларининг 
тўхташ жойини бекат деб юритилади. 
Қисқача хулоса 
Географик номлар имлоси топонимика фани учун катта амалий 
аҳамият касб этувчи йўналишлардан бири ҳисобланади. Имло қоидалари 
узоқ тарихий жараёнда шаклланиб, бир неча тамойилларга асосланганлиги 
сабабли анча ўзига хос хисобланади. Бу ўзига хослик географик номларнинг 
трансформацияси жараёнида янада мураккаблашиб бормоқда.