Ю. И. АҲмадалиев

Назорат ва муҳокама қилиш учун саволлар. 

---

88 
1. Географик номларнинг халқаро муносабатлардаги аҳамияти 
қандай? 
2. Географик номларнинг карталарда тўғри ёзилишига маъсул 
идоранинг номини айтинг? 
3. Қандай ҳолатларда мураккаб географик номлар қўшиб ёзилади? 
4. Қандай ҳолатларда мураккаб географик номлар алоҳида ажратиб 
ёзилади? 
5. Географик номларнинг қўштирноқ ичида ёзиш қоидаларини 
биласизми? 
6. Тартиб сонларидан иборат бўлган жой номлари қандай ёзилади? 
7. Топонимлар таркибига кирган географик терминлар қандай 
тартибда ёзилади? 
8. Ўз вилоятингиз картасидан фойдаланиб, мураккаб географик 
номларни қўшиб ёзилиш қоидалари бўйича гуруҳлаштиринг.
Географик номларни қўшиб ёзилиш қоидалари 
Oт+oт: исм 
Oт+oт: халқ Oт+oт:атама Сифат +oт: Сон +oт: 
Ҳаққулобод... Арабмозор... Тошбулоқ... Шўрсув... 
Бешариқ... 
 
 
 
 
 
 
Таянч иборалар 
Географик карта, халқаро алоқа, геоинформатика, картография, 
мураккаб номлар, географик атама (термин). 
 
3.4. Географик номлар имлоси ва трансформацияси 
Ўзбек тилида ҳам бошқа тиллар каби имло қоидалари фонетик, 
морфологик, тарихий-анъанавий ва этимологик тамойилларга асосланади. 
Географик номлар фонетик тамойиллар бўйича ёзилишига сабаб ўзбек 
тилидаги шеваларнинг кўплигидир. Географик номларда шевага хос товуш 
ўзгаришлари, ихчамлиликка интилиш сингари ҳодисалар кўп учрайди. Бу эса 

---

89 
географик номларни оғзаки нутқда қандай талаффуз қилинса, шундай 
ёзилишига 
тўғри 
келади, яъни 
фонетик 
тамойилга асосланади. 
Мамлакатимизда бу тамойил асосида ёзиладиган топонимга мисол қилиб 
Бувайда тумани номини келтириш мумкин. Бувайда Биби Убайда сўзининг 
фонетик ўзгаришга учраган шаклидир. 
Географик номларнинг ёзилишидаги асосий тамойиллардан бири 
морфологик тамойилдир. Мазкур тамойилга кўра географик номлар 
айтилишига мос равишда эмас, балки аслига мувофиқ ёзилади. 
Республикамизда “Анжан” тарзида айтилган топонимнинг - “Андижон”, 
“Шархон” тарзида айтилган топонимнинг - “Шаҳрихон”, “Беговот” тарзида 
айтилган топонимнинг - “Бекобод”, “Қуччи” тарзида - “Понсод”, “Жалаер” 
тарзида айтилган топонимнинг “Жалойир” деб ёзилиши мазкур тамойилнинг 
натижасидир. 
Тарихий давр мобайнида ўзгаришларга учраган баъзи топонимлар имло 
жиҳатидан икки ҳил шаклда ёзилишлари ҳам кузатилади. Мамлакатимиз 
минтақаларида бир ҳил географик номнинг икки хил шаклда айтилиши 
натижасида орфографик вариантлилик юзага келади. Вариантлардан 
бирининг ёзилишига номнинг асли келиб чиқиш ҳолати яъни морфологик 
тамойил асос қилиб олинса, иккинчисига унинг маҳаллий аҳоли томонидан 
талаффуз қилиниши,яъни фонетик тамойил асос қилиб олинади. Масалан, 
араб этнонимидан воҳада “Арабон” топоними юзага келган бўлса, водийда 
“Аравон” топоними юзага келган. Шунингдек, Работ воҳада, Равот водийда, 
Туябўйин-Туямўйин, Чорвоқ-Чорбоқ каби топонимларни келтириш мумкин. 
Географик номлар узоқ тарихий вақт давомида қўлланиши натижасида 
турли ўзгаришларга учрайди. Бунга, биринчидан, уларнинг турли ҳалқлар 
тилларида қўлланиши бўлса, иккинчидан, бир тилдаги сўзнинг товуш 
ўхшашлиги, аммо мазмунан фарқ қилиши, учинчи ҳолда эса тилнинг товуш 
ва грамматик тузилишида содир бўлган ўзгаришлар сабаб бўлади. Бу 
жараёнга илмий топонимик тилда трансформация дейилади. Географик 
номлар тарнсформациясининг 4 та тури топонимика фанида ўрганилади. 

---

90 
Географик номларни соддалашиш қонунияти топонимика учун 
анъанавий ҳодиса саналади. Кўп компонентли номларни ихчамроқ шаклга 
кириши. Масалан, Жуйи Лангар - Жулангир, Биби Убайда - Бувайда. 
Географик ном мазмунини сақлаб қолиб, уни имкон қадар қисқа шаклда баён 
этиш топонимика учун муҳим қонуниятдир. Географик объектни номлашда 
унинг тўла тавсифи керак эмас, балки фақат умумий ва имкони борича 
ихчамроқ ифодалаш мақсадга мувофиқ бўлади. 
Маълумки, топонимлар грамматик ва семантик жиҳатдан ҳозирги 
шаклга келгунга қадар талай ўзгаришларга, жумладан, номнинг тежаш 
тамойилига асосан қисқаришга учрайди. Чунончи, дастлаб географик объект 
найман уруғининг қишлоғи номини олган. Чинакам топонимга айланиш 
жараёни тугамаганлиги боис, жой номи бутун бир гапдан иборат ва ишлатиш 
учун ноқулай бўлган. Тилнинг лексик воситаларини тежаш қонуниятига 
кўра, узоқ йиллар давомида географик ном сайқалланиб, ниҳоят Найман 
шаклини олган. Ҳудди шундай мисолни Дўрмон, Кенагас, Жалойир 
топонимлари ҳақида ҳам айтиш мумкин. Номнинг қисқариш суръати унинг 
қанчалик кўп қўлланилишига боғлиқ. Номлардаги тежамкорлик бошқа 
мамлакатлар топонимиясида ҳам бор. Масалан, РоссиядаСанкт-Петербургни 
- Питер, Саудия Арабистонида Мединет -ан-набини- Мадина деб аташади. 
Трансформациянинг бу турига топонимларга хос тежамкорликнинг бир 
тури сифатида қараш мумкин. Абревиатура- бир неча сўзлардан пайдо 
бўлган географик номларни бош ҳарфлари билан ифодалаш усулидир. 
Масалан, АҚШ, БАА, ХХР, ГФР, БМТ, ЮНЕСКО, НАТО, ЮНИСЕФ, ОПЕК 
каби топоним – аббревиатуралар халқаро миқёсда кенг қўлланилади. 
Топоним – аббревиатура ясашдан асосий мақсад тежамкорлик, номдаги бош 
ҳарфлар ёрдамида географик номнинг мазмунини илғаб олиш мумкин. 
Бундай номлар қисман таржима қилинади. Халқаро тажрибадан маълумки, 
сиёсий-маъмурий объектларнинг номларига кўра, табиий географик 
объектлар номлари кўпроқ таржима қилинади. Ҳиндистон Англия 
мустамлакаси бўлган даврда ҳинд мусулмони ва миллий озодлик ҳаракати 

---

91 
раҳбарларидан бири Чоудури Раҳмат Али 1931-йилда янги ислом давлати 
ташкил этиш ниятида Панжоб, Афғония, Кашмир, Синд ва Балужистон 
ерлари номларининг бош ҳарфларини бирлаштириб унга - “истон” 
қўшимчаси қўшиб Покистон номини яратганлиги адабиётларда кўп 
такрорланади.