Ю ф. н. Ғулом Шодиев Махамматович Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратура Академияси кафедра ўқитувчиси

ТHE ESSENCE OF THE INSTITUTION OF REHABILITATION
Annotation: The article is devoted to the issue of the rehabilitation in the criminal process in the Republic of the Uzbekistan. The most constructive theories about the content of the considered institution are considered, their advantages and disadvantages are highlighted. Rehabilitation is a process in front of which the goal is to return a person to the original state, a certain way of life, in which he was before criminal prosecution was carried out in relation to him. The victim has the inalienable right to compensation for the harm caused by the crime, which is one of the main indicators of justice. This makes it necessary to include in the concept of “rehabilitation” an element of compensation for harm. In the science of the criminal process, there was no consensus either on the procedure for compensation for harm to the victim, or on the content of the concept of “rehabilitation”. At the moment, the problem of maintenance of rehabilitation also worries many scientists and society. The first theory is that the content of “rehabilitation” includes the fact of justifying a person or stopping a criminal case and criminal prosecution on rehabilitating grounds. In accordance with the second theory, the content of “rehabilitation” is the fact of the restoration of violated rights and legitimate interests of citizens who have been convicted and unreasonably subjected to criminal prosecution, the content of this institution is associated with the legal consequences of the rehabilitation decision.
Keywords: rehabilitation, compensation of harm, rehabilitating circumstances, the theory of the philanthropic duty of the state, insurance theory.

Бирор ҳодисани ўрганиш ва тушунишга ўтишдан олдин шу ҳодиса тушунчасини мукаммал ёритиш, ўхшаш ҳодиса ва жараёнлардан фарқлаш керак.

Ушбу тадқиқотнинг асосий вазифаларидан бири жиноят-процессуал реабилитация тушунчасини бериш, унинг мазмунини тушуниш, "реабилитация" жиноят-процессуал концепциясининг эволюциясини изга солишдир.
"Реабилитация" атамаси лотин тилидан олинган¹. Лотин тилида реабилитация қобилиятнинг янгиланиши (фитнес) деган маънони англатади. С.И.Озҳеговнинг фикрига кўра, собиқ обрўсини тиклаш учун воситаларни тиклаш (ёки собиқ ҳуқуқларда) деган маънони беради².
Вақт ўтиши билан реабилитация тушунчаси кўп марта ўзгарди. Биринчи marta реабилитация авф етиш усули сифатида пайдо бўлди, сўнгра Европада иқтисодий ва ижтимоий муносабатларнинг ривожланиши ҳамда жиноий жазонинг мақсад ва мазмунидаги ўзгаришлар туфайли мустақил муассасага айланди.
Антик ва Ўрта асрларда қонун жиноий жазони жазо сифатида, айбдор шахсни жамиятдан олиб ташлаш усули сифатида кўриб чиқди. Ўша даврдаги жазолар тизимида асосий ўринни ўлим жазоси ва озодликдан маҳрум қилиш эгаллади, бунда шахс ҳали ҳам барча ҳуқуқлардан маҳрум этиларди. Буржуа тузумининг пайдо бўлиши ва ҳокимият тепасига келиши билан жазо борасида янги қарашлар пайдо бўлмоқда, энди асосий вазифа жиноятчиларни тузатиш. Энди ҳуқуқдан маҳрум қилиш фақат вақтинчалик бўлиб, аввалгидек доимий ва қайтмас эмас эди. Жазога тортилган шахс энди вақт ўтиши билан ва маълум шароитларда ўз ҳуқуқларини, шунингдек, ўз мавқеи ва ижтимоий мавқеини тиклаш имкониятини берган эди. Тикланишнинг бу тури реабилитация деб аталди. Айрим Европа мамлакатларида, хусусан Руминия, Венгрия, Югославияда ХХ асрнинг 70-йилларигача. реабилитация деганда жиноят содир этган шахсни жиноий жазога тортгандан кейин судланганликнинг ҳуқуқий оқибатларини бекор қилиш тушунилади³.
ХIХ аср охири - ХХ аср бошларидаги маҳаллий ҳуқуқшунослар маҳкумларнинг ҳуқуқларини тиклаш ҳамда уларни реабилитация қилишга катта эътибор берганлар. Н.И.Миролюбов шундай деб ёзган эди: "реабилитация йўқолган ҳуқуқ ва имтиёзларни қайтармайди, фақат қабул қилиш ва уларга эришиш учун қонуний имкониятларни қайтаради."Реабилитация шартли ҳукмнинг бир тури бўлиб, шартли озод қилиш, патронаж, бошқача айтганда, релаксациянинг олдини олиш чоралари эди⁴. Замонавий жиноят процесси билан ўхшашлик чизиш қийин, чунки замонавий реабилитация судланувчи ёки маҳкумнинг барча ҳуқуқларини тўлиқ тикловчи механизм сифатида тақдим этилади, деб айтиш мумкин. Лекин ўша пайтда реабилитация кўп ҳолларда фақат гапнинг бир қисмига хизмат қилган шахсларга нисбатан қўлланилиб, клементлик учун ҳам қўлланилган. Шахс ўзининг фуқаролик ҳуқуқлари (овоз бериш ва сайланиш ҳуқуқи, идорада, шу жумладан, давлатда қайта тикланиш ҳуқуқи) га тикланган, аммо етказилган зарарни қоплаш масаласи йўқ эди.
ХIХ асрнинг 60-йилларида ислоҳотлардан сўнг "айбсиз жавобгарликка тортиладиган шахсларга ҳақ тўлаш" каби институт пайдо бўлди ва ҳуқуқларда реабилитациядан ташқари хақ ундириш мустаҳкамланди. Ушбу институт реабилитация замонавий тушунчасига мос келади. Жиноят жараёнида фақат айбсиз жиноий жавобгарликка тортилган шахсларга нисбатан қўлланилган. Ҳам моддий, ҳам маънавий зарар учун компенсация тақдим этилган.
Маънавий зарар деганда, шахснинг айбсизлигини эълон қилиш, давлат томонидан маҳкумга берилган (айбсиз равишда жавобгарликка тортилган) чекловни олиб ташлаш тарзидагилар тушунилади.
ХХ асрнинг 20-йилларида реабилитация жиноий жавобгарликка тортилган айбсиз шахснинг аввалги ҳолатига тиклаш тартиби сифатида талқин этилади⁵. Совет процессуал ҳуқуқида "айбсиз жавобгарликка тортиладиган шахсларга ҳақ тўлаш" институти бўлмаган.
Ҳуқуқий институт сифатида реабилитация тушунчаси ХХ асрнинг
50-йилларида янги ривожланишни олади. Бунинг сабаби янги ҳуқуқий актларни қабул қилиш, балки СССР жиноят-процессуал қонунчилигини кодификация қилиш жараёнининг бошланиши эди. М.С.Строгович, Т.Н.Доброволская каби кўплаб муаллифлар СССР ва Иттифоқ Республикалари жиноят ишларини юритиш асослари асоссиз айбловлардан шахсни ҳимоя қилиш кафолатларини Қонунчилик мустаҳкамлаш зарурлиги ҳақида гапирди⁶. М.С.Строгович, Т.Н.Доброволская ва Р.Д.Рахуновнинг сўзларига кўра, Жиноят иши асосларидаги муҳим бўшлиқлардан бири жиноий жавобгарликка тортиш билан боғлиқ моддий зарарни қоплашни талаб қилиш учун ноқонуний ёки асоссиз равишда судланган шахснинг ҳуқуқи масаласи эди⁷.
"Реабилитация" тушунчасини аниқлаш бўйича мунозаралар кучга киргандан кейин давом этди ва ХХ асрнинг 60 - 80-йилларида ⁸ СССР ва Иттифоқ Республикалари Жиноят процессининг асослари кучга киргандан кейин ўтказилди. "Реабилитация" тушунчасининг қонун билан мустаҳкамланмаганлиги ушбу тушунчанинг мазмунига ноаниқ нуқтаи назарлар пайдо бўлишининг муҳим сабабларидан бири бўлди. Проcессуалистлар ҳуқуқий асос, реабилитация асослари босқичма-босқич шаклланганлигига қарамай ҳам тушунча ва ҳуқуқий мазмун бўйича келиша олмадилар.
Бу масала бугунги кунда ҳам мунозарали. Реабилитация янги, мустақил ва алоҳида муассаса эканлиги ҳақидаги позиция назариётчилар орасида ҳеч қандай савол туғдирмайди. Е.В.Веретенникова реабилитация ҳуқуқ институтининг хусусиятларига мос келишини тасдиқлайди, чунки: 1) реабилитацияни тартибга солувчи нормалар ҳуқуқий тартибга солишнинг мустақил умумий мавзуси ва ягона функциясига эга - тикловчи; 2) реабилитация нормалари ҳуқуқий нормаларнинг катта блокини ўз ичига олади; 3) ушбу нормалар ўз дизайни ва Қонунчилик изоляциясига эга⁹.
Жиноят жараёнида реабилитация деганда шахснинг ҳуқуқ ва еркинликларини қонунга хилоф равишда ёки асоссиз равишда жиноий жавобгарликка тортилиб, унга етказилган зарарни қоплаш тартиби тушунилади¹⁰, аммо бу тушунча Жиноят-поцессула Кодексида мустаҳкамланмаган.
Ҳуқуқий реабилитация институт сифатида чиқариб ташланиши мумкин эмас, чунки реабилитация далолатномасини бериш реабилитация процессининг муҳим қисми ҳисобланади. Мисол тариқасида жиноий жавобгарликка тортишнинг ноқонунийлигини тан олиш тўғрисидаги қилмишнинг мазмунига қўйиладиган талаблар ҳамда реабилитация этилган шахснинг бузилган ҳуқуқ ва манфаатларини тиклаш учун барча зарур шарт-шароитлар келтирилган. Безлепкин "реабилитация" тушунчасининг талқинига ўз нуқтаи назарини билдириб, унинг иккиланишини қайд этади. Шунингдек, Б.T.Безлепкин реабилитация қилиш ҳуқуқи мулкий зарарни қоплаш ҳуқуқини ўз ичига олганини қайд этади, шунинг учун биз айбсиз деб топилган реабилитация қилинган шахсга мулкий зарарни қоплаш ҳақида гапирамиз, аммо ҳали унинг азоб-уқубатлари учун давлатдан компенсация олинмаган¹¹.
Реабилитация таърифини таҳлил қилганда қуйидаги хулосага келиш мумкин - шахс ҳам ноқонуний, ҳам асоссиз равишда жиноий жавобгарликка тортилади. Ушбу тафсилот бутунлай оқланмайди. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ҳаракатларининг қонунийлиги қонунга риоя қилишнинг аниқлиги ва мустаҳкамлигида ётади¹². Тўғрилик ва матонат эса шахсни жиноий жавобгарликка тортиш учун асосларнинг мавжудлигини ўз ичига олади. Ҳар қандай ҳаракат қонуний шарт-шароит ва уни содир этиш учун асослар мавжуд бўлса, ноқонуний ҳисобланади. Демак, жиноий жавобгарликка тортишнинг амал қилиши қонунийлик шартларидан биридир.
Реабилитация - унинг босқичлари мажмуи.
Биринчи босқич - бирор-бир воқеа ёки шахснинг жиноят содир этишда иштирок этмаганлиги туфайли жиноят ишини тугатиш тўғрисидаги шахсни ёки қилмишни оқлашга оид.
Иккинчи босқич - бу зарар етказилган шахсга зарарни қоплаш ҳамда ҳуқуқларни тиклаш. Жабрланувчи хоҳлаган даражада бу икки шарт бажарилгандан сўнг фуқаро реабилитация қилиш мақомини тўлиқ олади¹³.
Реабилитация қилиш орқали биз давлат томонидан терговчининг, терговчининг ёки суднинг ноқонуний ва жиноий жавобгарликка тортишнинг асоссиз эканлигини, ўз навбатида, ажрим ёки ҳукм чиқариб, айбсиз шахснинг бузилган ҳуқуқ ва эркинликларини тиклаш ва унга етказилган зарарни қоплаш имкониятини тақдим этишни назарда тутамиз (маънавий ва моддий), яъни биз махсус процессуал процедура ҳақида гапирамиз.
Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал Кодексида белгиланган қоидалар қуйидаги таркибий қисмларга эга: 1) айбсизликни тан олиш, 2) жиноят ишини юритиш натижасида етказилган зарарни қоплаш.
М.В.Орлов реабилитация тушунчаси бир шахснинг айбсизлиги бўйича процессуал қонун бериш билан боғлиқ ҳаракатлар, шунингдек, зарар шахсга мол-мулк қайтишга қаратилган компенсатор ва тикловчи чора-тадбирлар, обрўси ва ҳуқуқларини тиклаш, йўқолган даромадларни қайтаришни ўз ичига олади деб ҳисоблаган.
Г.В.Костйлева реабилитация тушунчаси ҳақида ўз нуқтаи назарини ифодалайди. Реабилитация шахсни айбсиз жиноятда айбсизлигини белгиловчи процессуал Актдан, шунингдек, жиноий жавобгарликка тортиш чоғида шахсга етказилган зарарни тиклаш ва қоплашга, процессуал мажбурлаш ва судланганликни олиб ташлашга қаратилган чора-тадбирлар мажмуидан иборат¹⁴.
А.Н.Глйбина реабилитацияни айбланаётган жиноятда шахснинг айбсизлигини тан олиш сифатида тушунади. Бу эътироф муайян ҳуқуқий актда ўз ифодасини топади, у зарарни қоплашни, таъқиб ёки судланганлик натижасида бузилган ҳуқуқларни тиклашни тақозо этади¹⁵.
Н.Ф.Сосновик икки ҳуқуқий институтни ажратиб кўрсатадиган нуқтаи назарни ифодалайди: 1) реабилитация институти, 2) ноқонуний, асоссиз ҳаракатлар туфайли етказилган зарарни қоплаш институти, шунингдек процессуал мажбурлаш чораларини ноқонуний қўллаш¹⁶.
О.В.Химичева реабилитация тушунчасини тиклаш ёки аввалги ҳолатга қайтиш билан тенглаштиради. Реабилитация элементлари қуйидагилар: ғайриқонуний ёки ноқонуний қарорнинг бекор қилиниши, қарорнинг оқибатларини бартараф этиш¹⁷.
A.A.Орлова, реабилитация, унинг обрўсини, ҳалол номини, зарар учун товон тиклаш натижаси бўлган шахсга нисбатан жиноий жавобгарликка тортишни рад этиш бўйича мансабдор шахс томонидан тан олиниши деб тушунилиши кераклигини таъкидлайди¹⁸.
A.П.Гуляев реабилитациянинг асосий белгисини, яъни гумон қилинувчини эълон қилиш ёки жиноят содир этишда айбсиз айблаш қарорини аниқлайди. Ушбу қарор жиноий ишни тугатиш тўғрисидаги қарор – Одил судлов акти ёки унга мазмунан яқинроқ бўлган қилмиш бўлиши мумкин. Бундай қарор ва тегишли процессуал ҳаракат одил судловнинг асоси, асосий белгиловчи унсур ҳисобланади.
Е.В.Веретенниковага кўра, реабилитация жиноят жараёнида хатолар ва ҳокимиятларнинг бузилиши, шунингдек, муайян кафолатни тузатиш воситаси сифатида қаралиши керак. Бошқача айтганда, реабилитация вазифалари унинг моҳиятига мос келади. Реабилитация чоралари туфайли давлат ўз фойдасини қайта тиклаши, жароҳатланган шахснинг кўз ўнгида ўз мавқеини қайта тиклаши мумкин, чунки ижтимоий ва ҳуқуқий тушунчада реабилитация - бу жароҳатланган томон манфаатларини ҳисобга олувчи ҳуқуқларнинг модели ва қайта тикланишидир. Бу муаммони ҳал этиш эса муҳим аҳамиятга эга, чунки зиддиятларнинг, ижтимоий тотувликнинг олдини олишга эришиш, шунингдек, давлат органларига ишончни ошириш мумкин. Бу фикр бошқа муаллифлар томонидан қўллаб-қувватланади. M.Миронов ва В.Рохлин бу институтнинг моҳияти давлат ўз хатоларини тан олиши, деб қайд этади, жиноят процессида давлат вакили хатолар тўлиқ қопланади ёки йўқолган мулкни қайтаради, шахснинг ҳуқуқларини тиклайди, унинг обрўси ва лавозими, зарар ва маънавий зарар қоплайди, бу тартибини амалга ошириш учун мумкин бўлган ҳамма нарсани қилади¹⁹.
Реабилитация муносабатларининг субъект таркибини аниқлашда бир тараф ва мажбурий иштирокчи жиноят ишини юритадиган органлар ва мансабдор шахслар томонидан еканлигини кўрсатиш лозим.
A.A.Коваленко бундай ҳуқуқий муносабатларда фақат давлат мажбур деб ҳисоблайди, чунки, давлат органлари орқали (суриштирув органлари, дастлабки тергов, прокуратура, суд органлари) жиноий жавобгарликка амалга оширади. Бу фикр А.В.Толстой томонидан қўллаб-қувватланади. У ўз нуқтаи назарида, давлат реабилитация қилинган шахсни ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг жиноятларни тергов қилиш ва ҳал қилиш бўйича ноқонуний ва асоссиз фаолияти натижасида етказилган зарарни қоплаши шарт. Чунки, мазкур давлат органлари ходимларининг ҳуқуқий муносабатларда шахсни жиноий жавобгарликка тортади. Зарар етказувчилар бу ҳолатда келиб чиқадиган жавобгарлик субъектлари эмас²⁰.
Реабилитация, бизнинг фикримизча, фақат суриштирувчи, терговчи, суд жиноят содир этилмаганлиги, шахснинг жиноятга алоқадор эмаслиги тўғрисида қарор қабул қилган шахсларга нисбатан жиноий жавобгарликка тортилган шахсларга нисбатан қўлланилиши керак. Гумон қилинувчилар, айбланувчилар, маҳкумлар, уларга нисбатан жиноят иши реабилитация қилиш асосларида тугатилган, шунингдек оқланган шахслар реабилитация қилинади ва жиноий жавобгарликка тортиш натижасида етказилган зарар учун компенсация олиниши керак.
Жиноят иши ва жиноий жавобгарликка тортиш Жпкнинг моддаларида санаб ўтилганлардан бошқа асосларга кўра тугатилган гумон қилинувчи, айбланувчи шахслар жиноят содир этмаган деб эътироф этилмайди. Ушбу ҳолатда ишни тугатиш учун асослар жиноят ишини қўзғатиш пайтида пайдо бўлган процессуал бузилишлар, шу жумладан, давлат айблов иши бўйича жабрланувчининг аризаси йўқлиги ва бошқалар. Бу шахслар реабилитацияга учрамайди, чунки реабилитация жиноят содир этмаган, лекин ноқонуний жиноий жавобгарликка тортиш натижасида етказилган зарарни тўлиқ қоплаш ҳуқуқига эга бўлган шахсни тан олишга асосланган.
Шундай қилиб, реабилитация ноқонуний ва асоссиз жиноий жавобгарликка тортишнинг ҳуқуқий оқибатидир.
Гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчи, судланувчи бўлмаган процессуал мажбурлаш чораларини қонунга хилоф равишда кўрувчи шахслар реабилитация қилинмайди, чунки улар жиноий жавобгарликка тортилмаган, лекин етказилган зарарни қоплаш ҳуқуқига эга.
Бу ҳолат кўплаб олимлар томонидан қўллаб-қувватланмоқда. М.В.Орлова реабилитация институти икки асосий тоифага асосланади, деб ҳисоблайди: 1) ҳуқуқий категория сифатида айбсизлик ҳақида, 2) фалсафий категория сифатида адолат ҳақида. Муаллиф нуқтаи назаридан жиноят содир этишда айбсиз бўлган ҳолдагина жиноий жавобгарликка тортилганлар реабилитация қилинади, бунга мувофиқ барча маҳрумликларга етказилган зарар ва кулфатлар адолациз бўлади. Жиноят содир этишда шахснинг айбсизлиги асосларни реабилитация қилиш деб таснифлашнинг асосий мезонидир. Муаллиф қуйидаги асосларни аниқлайди: жиноят ҳодисасининг йўқлиги айбланувчи ёки гумон қилинувчи шахснинг жиноят содир этишга жалб этилмаслиги²¹.
Шунга ўхшаш позиция А.В.Толстой томонидан ифода этилиб, реабилитация қилиш ҳуқуқига эга бўлган реабилитация қилинадиган субъектлар доираси чекланган ва жиноий жавобгарликка тортиш мавжудлиги билан белгиланади. Фақат жиноят содир этишда шахснинг айбсизлигини тан олиш каби ҳуқуқий факт мавжуд бўлганда, шахс реабилитация қилиш ҳуқуқини амалга ошириши мумкин эканлиги илгари сурилади²².
Шундай қилиб, жиноят ишини юритиш натижасида етказилган зарарни қоплаш ҳуқуқига ега бўлган шахслар доираси реабилитация қилиш ҳуқуқига ега бўлганларга нисбатан анча кенгдир.
Реабилитация масаласини таҳлил қилиб, фуқаровий даъвогар ва жабрланувчини тилга олиш лозим. Жабрланувчининг жиноят натижасида етказилган зарарни қоплаш ҳуқуқи Жиноят-процессуал кодексида назарда тутилган. Жиноят содир этган шахслар ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш қонунга хилоф равишда ва асоссиз равишда судланган, айбланган, ҳуқуқ ва эркинликлари чекланган шахсни ҳимоя қилишдан фарқ қилмайди.
Жабрланувчи - жиноий қилмиш (жисмоний, мулкий, ахлоқий) натижасида зарар етказилган шахсга зарар эса қопланиши мумкин эмас, фуқаролик даъвосини қондиришдан ташқари. Дастлабки тергов давомида мусодара қилинган барча ўғирланган нарсалар, ашёлар, қимматбаҳо буюмлар дарҳол ашёвий далил сифатида ишга илова қилинади ва шу сабабли сақлаш қийин бўлган айрим нарсалар бундан мустасно, уларнинг эгасига қайтариб берилади. Айбланувчи жабрланувчининг зарарини ихтиёрий равишда қоплаши мумкин, лекин бу унинг вазифаси эмас. Суд фуқаролик даъвосини кўриб чиқмасдан қолдириши ва ишни фуқаролик тартибида кўриб чиқиш учун юбориши мумкин Бу жараён жабрланувчига етказилган зарарни қоплаш шартларини анча кечиктиради.
Бизнинг фикримизча, жабрланувчига етказилган зарарни қоплаш билан боғлиқ қоидалар Жиноят-процессуал кодексида ҳам белгиланган бўлиши керак: жабрланувчига етказилган зарарни қоплаш, фуқаролик ҳаракати, ўғирланган қимматбаҳо буюмларни жабрланувчига қайтариш тўғрисидаги қоидалар моддий далил ҳисобланади. Ушбу ишда, унинг чекланган доираси туфайли, биз жабрланувчини реабилитация қилиш масалаларини кўриб чиқиш вазифасини қўймаймиз, бироқ, нафақат гумон қилинувчи, айбланувчи, балки жабрланувчи ҳам реабилитацияга дучор бўлиши мумкинлигини таъкидлаш керак.
Жабрланувчининг реабилитация сифатида ҳуқуқларини тиклаш масаласи янги эмас. Муаллифлар бу масала бўйича ўз позицияларини илгари сурадилар, у адабиётларда етарлича ёритилган. В.В.Владимирова жиноят процессида жабрланувчининг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш масаласида ҳам реабилитация атамасидан фойдаланишни таклиф қилади. Олим ҳуқуқ ва бойликларни тиклаш сифатида реабилитациянинг муҳимлигидан келиб чиқади. Жиноятдан жабр кўрган шахсларни ва зарар кўрган асоссиз ва ноқонуний таъқибларга учраган шахсларни тенглаштиради. Бу икки гуруҳ учун умумий муддатли қурбони фойдаланади. Асосий реабилитация чораси, унинг фикрича, жиноят процессида суд томонидан амалга ошириладиган зарарнинг оқибатларини бартараф этишдир. Жиноят-процессуал кодексининг алохида моддаси "реабилитация" таърифини киритиш ва мустаҳкамлаши керак: ноқонуний ёки асоссиз равишда жиноий жавобгарликка тортилган шахслар, уларга етказилган зарарни қоплаш ва маънавий зарарни қоплаш.
Реабилитация жараёни жиноят процессининг муҳим элементи бўлиб, бузилган ҳуқуқ ва қонуний манфаатларни тиклашни ифодалайди, жиноятдан жабр кўрган шахсга ҳам, асоссиз ёки қонунга хилоф равишда жиноий жавобгарликка тортилган шахсга ҳам қўлланилиши лозим.

1^ Рогачев, Сергей Александрович. Реабилитация в уголовном процессе. // Москва - 2009.- 182 с. 145-с.

2^ Ожегов, С.И. Словарь русского языка. // Екатеринбург - 1994. - С. 785.

3^ Безлепкин, Б.Т. Возмещение вреда, причиненного гражданину судебно-следственными органами. // М. - 1979. - С. 139. 110-с.

4^ Миролюбов, Н.И. Реабилитация как социальный правовой институт. // Казань - 1902.- С. 17. 13-с.

5^ Кусиков, А. Реабилитация трудящегося при прекращении уголовного дела // Еженедельник советской юстиции. - 1926. - № 18. - С. 554-556. 225-с.

6^ Строгович , М.С. Теоретические вопросы советской законности // Сов. государство и право. - 1956. - № 4. - С. 16-25. 10-с.

7^ Рахунов, Р.Д. Существенные вопросы уголовного судопроизводства // Соц. Законность -. 1958. - № 7. - С. 15. 7-с.

8^ Ефимов, Е. Правовые вопросы восстановления трудового стажа реабилитированным гражданам // Соц. законность. - 1964. - № 9 - С. 42. 20-с.

9^ Веретенникова, Е.В. Компенсация морального вреда реабилитированным в уголовном судопроизводстве России. // М. - 2008. - С. 14.

10^ Шалумова, Нина Эдуардовна. Проблемы организации работы правоохранительных и судебных органов по реабилитации // Екатеринбург -2007.- С.219. 115-с.

11^ Безлепкин, Б.Т. Справочник адвоката по уголовному процессу // М. –Велби -2012. – С.680 . 123-с.

12^ Лупинская, П.А Уголовно-процессуальное право Российской Федерации // М. - Юристъ; 2003. – С.797. 365-с.

13^ Безлепкин, Б.Т. Справочник адвоката по уголовному процессу // М. –Велби -2012. – С.680 . 261-с.

14^ Бетрозов, С.А. Институт реабилитации в уголовном процессе России. // СПб. - 2006. С. 225. 120-с.

15^ Глыбина, А.Н. Реабилитация и возмещение вреда в порядке реабилитации в уголовном процессе РФ. // Томск – ТГУ – 2006.с. 552. 125-с.

16^ Сосновик, Н.Ф. Возмещение вреда, причиненного гражданам и юридическим лицам
незаконным применением мер процессуального принуждения. // М. – России -2005. - С. 16-17. 9-с.

17^ Радченко, В.И. Комментарий к УПК РФ (постатейный) // М. – Юстицинформ - 2004. - Гл. 18. - С. 328. 366-с.

18^

19^ Рохлин, В., Миронов М. Институт реабилитации // Законность. 2007. - № 5. С. 225. 115-с.

20^ Коваленко, А.А. Возмещение вреда, причиненного незаконной деятельностью правоохранительных и судебных органов и их должностных лиц. // М. - 2005. - С. 12. 7-с.

21^ Орлова, М.В. Спорные вопросы реабилитации невиновных по уголовным делам // Рос. 2014 г. С. 552. 119-с.

22^