Yozma muloqot o‘rnatish asoslari Reja

---

Yozma muloqot o‘rnatish asoslari 

 

Reja: 

1.

 

Muloqot haqida tushuncha. 

2.

 

Muloqot qilishning asosiy turlari va tomonlari. 

3.

 

Yozma muloqot va uning xususiyatlari. 

 

1.  Muloqot  –  bu  ikki  yoki  undan  ortiq  kishilarning  afektiv  baholovchi 

xarakterda  va  bilish  bo`yicha  ma‘lumot  almashishdan  iborat  bo`lgan  o`zaro 

ta‘sir  etishdir.  Muloqotning  tizimida  o`zaro  bir-biriga  bog`liq  jihatlari 

ajratiladi: kommunikativ, interaktiv va pertseptiv.  

1. Muloqatning kommunikativ jihati bu muloqatdagi individlarni o`zaro 

ma‘lumot almashinishidir.  

2.  Muloqotning  interaktiv  jihati  bu  individlar  muloqatda  nafaqat  bilim 

va  g`oyalar  balki  harakatlar  bo`yicha  ham  o`zaro  ta‘sirini  tashkil  etishdan 

iborat.         

3.  Muloqatning  pertseptiv  jihati  muloqot  jarayonida  o`zaro  bir-birini 

idrok qilish orqali tushunishdir.  

Demak,  muloqot    birgalikdagi  xarakat  extiejlaridan  kelib  chikadigan, 

aloka  almashish,  bir  -  biriga  ta‘sir  etish,  boshkalarni  tushinish,  odamlar 

urtasida kontakt urnatish va rivojlantirish jaraeni.  

Muloqot hayot kechirishning bir shaklidir. 

2.  Muloqotning  o`zaro  birgalikdagi  harakati  va  kommunikativ  jihatdan 

tashqarida  uning  pertseptiv  jihati  munosabat  ishtirokchilarining  uning 

jarayonida  amalga  oshiriladigan  o`zaro  idrok  etish  yuzaga  keladi.  Taniqli 

psixolog  S.  L.Gubinshteyn  shunday  deb  yozgan  edi:  ―Kundalik  hayotga 

odamlar  bilan  muomalaga  kirisharkanmiz,  biz  ularning  xulq  -  atvoriga 

mo`ljal  olamiz.  Negaki  biz  ularning  tanqidiy  ma‘lumotlariga  ma‘lumotlari 

---

mohiyatini  go`yo  o`qib  ya‘ni  mag`zini  chaqib  chiqamiz  va  shu  yo`sinda 

kontekstda  mujassamlashadigan  matnning  ichki  psixologik  jihati  mavjud 

bo`lgan mazmunini aniqlaymiz‖.  

Bunday  o`qish  naridan  beri  tez  yuz  beradi,  chunki  tevarak  atrofdagilar 

bilan  muomala  jarayonida  avtomatik  tarzda  amal  qiladigan  psixologik  ichki 

ma‘no hosil bo`ladi. 

Muomala  prioretiv  jihati  bu  kishining  kishi  tomonidan  idrok  etilishi, 

tushunilishi  va  baholanishi  demakdir.  Identifikatsiyalash  -  bir  kishi  ikkinchi 

kishini  uning  ta‘rifini  o`z  ta‘rifiga  anglanilgan  yoki  anglanilmagan  tarzda 

o`xshatilishi orqali tushinish usulidir.  

       Shaxslararo  idrok  etish  jarayonida  teskari  aloqa,  xabar  beruvchi 

funktsiyani 

va 

o`zini 

- 

o`zi 

boshqarish 

funktsiyasini 

bajaradi. 

Steriotiplashtirish  –  xulq  -atvor  shakllarini  tasniflash  va  ularni  hozirgacha 

ma‘lum  va  mashhur  deb  sanalgan  ya‘ni  ijtimoiy  qoliplarga  mos  keladigan 

hodisalar  jumlasiga  kiritish  yo`li  bilan  ularning  sabablarini  o`zgartirishdan 

iboratdir.  Ko`p  hollarda  insonlarning  bir-birlarini  idrok  etishlari  «ijtimoiy 

pertseptsiya»  sifatida  namoyon  bo`ladi.  Muloqotning  bu  jihati  ijtimoiy 

pertseptsiya haqidagina emas, balki shaxslar  aro pertseptsiya haqida hamdir. 

Inson  jamiyatda  shaxs  sifatida  qabul  qilingani  sari.  Muloqotda  ham  shaxs 

sifatida namoyon bo`ladi.  S.L.Rubenshteyn aytganidek: «Biz insonni tashqi 

xulq  -  atvoriga  qarab  o`qiymiz».  «Boshqa  odamni  bila  turib,  o`rganayotgan 

individning  o`zi  ham  shakllanadi»  deb  yozgan  edi  L.S.Egodskiy.  Insonni 

inson  tomonidan  idrok  etilishida  kamida  2  kishi  jalb  qilingan  bo`lishi  lozim 

bo`lib,  ularning  ikkalovi  ham  faol  sub‘ektdir.  O`zini  boshqa  inson  tahlil 

qilishini o`z ichiga identifikatsiya va reflektsiyani kiritadi. 

3

 

Yozma  muloqot  so`zlovchi  va  qabul  qiluvchi  og`zaki  muloqot 

vositasisiz  amalga  oshganda  juda  asqotadi.  Barcha  tashkilotlarda  ijrochilar 

yozma  xabarlar  orqali  bo`limlararo  va  bo`limlar  ichida  samarali  aloqani 

---

yuritishlari mumkin. Muloqot jarayoni so`zlar orqali xabarlar yuborishni o`z 

ichiga oladi. 

Yozma  muloqot  bildirishnomalar,  eslatmalar,  hisobotlar,  xatlar  va  shu 

kabilarning barcha turlarini qamrab oladi. Muloqotning bu turi tashkilotlarda 

keng qo‗llaniluvchi xabar yozish jarayonini yozishmaga aylantiradi. Rasmiy 

muloqot,  qoidalar,  buyruqlar,  ma‘lumotnomalar,  siyosiy  masalalar  va 

hokazolar doimo yozma shaklda bo`lishi kerak. 

•Yozma  muloqot  bildirishnomalar,  eslatmalar,  hisobotlar,  xatlar  va  shu 

kabilarning barcha turlarini qamrab oladi. Muloqotning bu turi tashkilotlarda 

keng qo‗llaniluvchi xabar yozish jarayonini yozishmaga aylantiradi. Rasmiy 

muloqot,  qoidalar,  buyruqlar,  ma‘lumotnomalar,  siyosiy  masalalar  va 

hokazolar doimo yozma shaklda bo`lishi kerak. 

•Yozma nutq yuqori darajada bo`lmas ekan, og`zaki nutq ko`ngildagidek 

bo`lmaydi. Yozma nutqda og`zaki nutqga qaraganda til vositalarini tanlash va 

qo`llashga  to`liq  imkoniyat  bo`ladi.  Yozma  nutqni  xohlagancha  tahrir  qilish 

mumkin.  Yozma  nutqda  og`zaki  nutqdagi  kabi  hayajon  bo`lmaydi,  notiq 

shoshilmasdan,  o‗ylab  nutq  tuzadi.  Shu  sababdan  ham  yozma  nutq  og`zaki 

nutqdan ko`ra ravon, aniq va izchilroq bo`ladi. 

Yozma nutq - barqaror va qat‘iy bo`ladi, u har doim avvaldan o‗ylanadi 

hamda  matnga  tushiriladi.  Yozma  nutq  og`zaki  nutqning  rivojiga  bevosita 

ta‘sir  etadi.  Og`zaki  nutq  esa  yozma  nutq  asosida  rivojlanadi.  Yozma 

mashqlar – bamisoli tafakkur mashqlaridir. 

•Yozma nutq - barqaror va qat‘iy bo`ladi, u har doim avvaldan o‗ylanadi 

hamda  matnga  tushiriladi.  Yozma  nutq  og`zaki  nutqning  rivojiga  bevosita 

ta‘sir  etadi.  Og`zaki  nutq  esa  yozma  nutq  asosida  rivojlanadi.  Yozma 

mashqlar – bamisoli tafakkur mashqlaridir. 

•Biror  voqelik  yoki  hodisa  to‗g'risida  fikrlash  yozma  mashqlar  orqali 

takomillashadi.  Yozma  nutq  mashqlari  muayyan  mavzu  doirasida  bevosita 

---

fikrlashga  majbur  etadi.  Yozma  nutq  bilan  doimiy  shug'ullanadigan  kishi 

doim  o‗ylab  gapirishga  odatlanadi.Yozma  nutq  bilan  muttasil 

shug'ullanmagan  kishining  yozma  nutqi  bilan  og'zaki  nutqi  hech  qachon 

muvofiqlashmaydi. 

Yozma  kommunikatsiya  —  maktublar,  eslatmalar,  protokollar,  belgilar 

yoki  matnlar  orqali  izohlanishlari  juda  qiyin,  chunki  muloqotda  bo'lgan 

odamni  ovozini  eshitmaymiz  va  imo-ishoralarini  ko'rmaymiz.  Lekin,  fikrni 

yozma ravishda ifodalash yozuvchiga nima demoqchi bo'lganligini o‗ylash va 

eng  yaxshi  variantini  tanlash  imkonini  beradi.  Samarali  yozish  usullari 

so'zlar, 

qisqa 

jumlalar 

va 

qisqa 

abzatsdan 

foydalanishda 

va 

muvofiqlashtirishda ham soddalikka urg'u beradi. 

1.Tanish  so‘zlardan  foydalaning.  Baxtga  qarshi,  ko'pgina  biznes 

sohalarda  faoliyat  yurituvchi  kotiblar  tanish  so'zlardan  foydalanish  o‗rniga 

o'z  fikrlarini  qog'ozga  ko‗chirishni  boshlasharkan,  uning  xarakterini 

o'zgartirishga  moyil  bo'lishadi.Masalan,  urinmoq  –  harakat  qilmoq, 

aniqlamoq - bilmoq, chekqo'ymoq - tugatmoq, namoyon qilmoq - ko'rsatmoq, 

ifoda qilmoq,qo'llamoq - foydalanmoq. 

2. Uzun so'zdan ko'ra qisqasini tanlang. 

Umuman olganda, qisqa so 'zlar da xabar yaxshiroq yetkaziladi, chunki, 

uzun so'zlarning og'irlik nisbati o'quvchini chalkashtiradi.Qisqa so‘zlar bilan 

gap  tuzilsa,  fikr  aniq  va  lo‘nda  ifodalanadi.Ammo,  ba‘zi  vibrofon  (vibes), 

raqobatlashmoq  (vie),  achchig'ichiqqan  (vex),  kabi  qisqa  so'zlar  faqatgina 

kamchlik  uchun  tushunarli  bo'lishi  mumkin.  Shunday  qilib,  uzun  so'zlardan 

ozgina  ehtiyotkorlik  bilan  foydalanish  donolik  bo'ladi.Bundan  tashqari,  siz 

ishlatayotgan so'zlaringiz o'quvchingiz uchun tanish bo'lishiga amin bo'ling. 

 

 

---

3.Terminologiyadan ehtiyotkorlik bilan foydalaning. Barcha sohalarning 

o'z  terminologiyasi,  ya‘ni  «jargon»i  bor,  ular  kundalik  ish  leksikasining  bir 

qismini  tashkilqiladi.Aslida,  ularning  idrokimizda  shunchalik  ko'p  paydo 

bo'lganidan,  sohaga  taalluqli  bo'lmagan  insonlar  ham  biladigandek 

tuyuladi.Va  o'z  sohangizdan  tashqaridagi  insonlarga  yozayotganingizda  bu 

muloqotda tushunmovchilikni keltirib chiqaradi. 

•Yozma shaklda, gaplarning uzunligi yoki murakkabligi haqida qoidalar 

yo‗q,  ammo  qisqa  gaplar  sodda  bo'lgani  uchun  oson  tushuniladi.  Murakkab 

strukturalarni  taqdim  etish  bilan  muammo  hal  etilmaydi.  Uzun  gaplar 

grammatik  xatolarga  ega  bo'lishdek  ayrim  kamchiliklarni  yuzaga  keltirishi 

mumkin. 

•Yozuvdagi aniqlik faqatgina so'zlarning diqqat bilan tanlanishi va aniq 

gaplarni  yozishga  bog'liq  bo'lmaydi.  Bu  yana  ehtiyotkorlik  bilan  tuzilgan 

abzatsni  talab  etadi.  So  'zlar  gaplarga  birikkandek,  abzatsdagi  gaplar  ham 

mantiqiy  ketma-  ketlikka  asoslanadi.Shunday  qilib,  abzats  bir  gapdan 

boshqasiga  yo‗nalgani  va  bosqichma-bosqich  rivojlangani  sababli,  abzats 

kimningdir fikrlash jarayoni bo'ladi. 

 

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 

1.Yozma kommunikatsiya nima? 

2. Yozma nutq texnikasi nima? 

3. Yozma nutqqa qanday talablar qo‘yiladi?