Yozef gaydn (1732-1809)

Gaydn simfonik ijodining tavsifi
Gaydn ijodiga janr ko'p qirraliligi xosdir. U yuzdan ortiq simfoniyalar, ko'p sonli kamer ansambllar (kvartetlar, triolar), klavir uchun asarlar (sonatalar, variatsiyalar, rondolar), operalar (yigirma to'rtta), turli cholg'ular uchun .ko'plab konsertlar*yozdi. Kompozitor o'z simfoniyalarini XVIII asrning 50—90-yillari davomida yaratdi. Dastlabki simfoniyalari Yevropa simfonizmining shakllanish davriga to'g'ri keladi va ular Vena maktabi yetuk simfonizmining uslubiy asoslarini shakllanishida muhim bosqich bo'ldi. Keyingi simfoniyalar Motsartning barcha simfoniyalari yaratib bo'lingan va yosh Betxoven fortepiano sonatalari va kamer ansambllarida o'z simfonik tafakkuri tamoyillarini shakllantirayotgan vaqtda yozildi. Gaydnning so'nggi simfoniyalari yetuk klassik simfonizmni namoyish etadi. Gaydn ijodining ahamiyati shundaki, uning cholg'u musiqasida klassik sonata-simfoniya turkumi to'la va mukammal tarzda o'z ifodasini topdi. Turkumning to'rt qismi, yagona badiiy g'oyaga birlashib, hayotning turli jabhalarini ifodalaydi. Turkumning birinchi qismi (sonata allegrosi) nisbatan dramatik, harakatchan. Ikkinchi qism (og'ir) — bu lirik kechinmalar, osoyishta o'ychanlik sohasidir. Ucninchi qism (menuet) tinglovchini raqsona kayfiyat ichiga olib kiradi. To'rtinchi qism - finalda janr-turmush ibtidosi mavjud va u xalqchil, raqsbop qo'shiq musiqasiga yaqin turadi. Gaydn simfonik ijodining evolutsiyasi bizga XVIII asr klassik simfonizmi qanday shakllanganligi va rivojlanganligini tushunish imkoniyatini beradi. Gaydnning ilk simfoniyalari ko'ngil ochuvchi turmush janrlari doirasida yozilgan bo'lib, u o'sha davrda yaratgan kamer musiqasidan hech narsasi bilan farq qilmaydi. Raqsbop kayfiyatdagi qismlarni bir-biriga qarama-qarshi joylashtirilishi borasida bu simfoniyalarda suita bilan o'xshashlik kuzatiladi. 70yillarda «Motam simfoniyasi» va «Xayrlashuv simfoniyasi» paydo bo'ldi, ularda chuqurroq obrazlar dunyosi ifoda etilgan. Gaydnning keying! yetuk simfoniyalari kabi bu simfoniyalar yaxlit asar bo'lib, o'zining xarakteri bo'yicha to'rt qismdan tashkil topgan. Ular bir butun obrazlar doirasining turli bosqichidir. Gaydn simfonizmining yuksak yutug'i — 90-yillarda yaratilgan o'n ikkita «London simfoniyalari»dir. Bittasi (do minor)dan tashqari, barcha simfoniyalar major tonalligida yozilgan va yorqin, quvnoq hamda hayotbaxsh musiqa namunalaridir. Do minor simfoniyasidan tashqari, barcha «London simfoniyalari»ning xususiyati shundaki, ular tantanali-ulug'vor qisqa muqaddima bilan boshlanadi, so'ngra sonata allegrosi boshlanadi. Sonata allegrosining asosiy mavzulari (bosh va yordamchi partiya) xalqchil raqsbop qo'shiq xarakteriga ega. Turlicha matnga ega bo'lgan ushbu mavzular, o'zining musiqiy tabiati va obraz tuzilishi bilan o'zaro o'xshashdir. Bunda mavzularning tonal ziddiyatlari ham ajralib turadi: bosh partiyaning asosiy tonalligiga yordamchi partiyaning dominantali tonalligi qarshi qo'yiladi. Rivojlovlar ohangni ajratib olish asosiga qurilgan. Bosh yoki yordamchi partiya mavzusidan qisqa bo'lak ajratib olinib, u mustaqil tarzda davomli rivojlantiriladi. Turli tonalliklarga tinimsiz modulatsiyalashtirish, turli cholg'ularda va har xil registrlarda ijro etilish oqibatida rivojlovlar faol va intiluvchan xarakterga ega bo'ladi. Ikkinchi (og'ir) qismlar murakkab, uch qismli yoki variatsiya shaklida yozilgan. Ular o'ychan-lirik, gohida qo'shiqsimon yoki marshona xarakterga ega. Uchinchi qism menuetto (menuet), deb ataladi. Gaydn menuetlari — uch hissali bo'lib, kutilmagan zarblar va ritmik o'zgarishlar bilan qishloq raqslari xarakteriga ega. Gaydn simfoniyalarining finallari xalqchil-raqsbopligi bilan diqqatni o'ziga jalb qiladi. Finallar ko'p hollarda sonata yoki rondosonata shaklida tuzilgan. «London simfoniyalari»ning ko'plarida butun asar davomida variatsiyali yoki polifonik (imitatsiyali) rivojlov uslublaridan foydalanilgan. Gaydn simfoniyalarida orkestr qo'shaloq tarkibda va to'rtta asosiy cholg'ular guruhidan iborat: ikkita fleyta, ikkita fagot, ikkita valtorna, bir juft litavralar va torli kvintet. 66
Torli cholg'ular guruhiga skripkalar, altlar, violonchellar va kontrabaslar kiradi. Yog'och damli-puflama cholg'ular guruhi fleytalar, goboylar, klarnetlar va fagotlardan tashkil topgan. Misli damli-puflama cholg'ular guruhida valtornalar va taibalar bor. Zarbli cholg'ulardan Gaydn faqat litavralardan foydalangan. Asarda asosiy musiqiy materialni bayon etuvchi birinchi skripkalarga muhim o'rin ajratilgan. Violonchellar va kontrabaslar bas partiyasini ijro etishadi. Valtornalar va trubalar soddaroq vazifani bajarishadi. Ba'zi hollarda garmoniya va ritmni ta'kidlab turadilar. Kuy mavzusi unison bo'lib, ijro etishda (tutti)^valtornalar va trubalar boshqa cholg'ular bilan teng ravishda ishtirok etadilar. Bu narsa ko'proq fanfarali xarakterdagi mavzular bilan bog'liqdir (orkestrning barcha cholg'ularida bayon etiluvchi 97-simfoniyaning bosh partiyasi).