Yoshlar kutubxonasi

J

T

---

Eski  paypog‘i  bilan  amirkon  etigining  changlarini  ar- 

tayotgan Zaynabxon buni eshitib, Jalolovga qaradi. Jalolov 

kulimsirab,  bosh  irg‘adi.  Orqada kelayotgan  Tilov bo‘lsa, 

serrayib  turib  qoldi.  Shohsupaga  ham  burilmay,  to‘g‘ri 

uyga kirib ketdi.  Jildini burchakka uloqtirib,  deraza rafiga 

o‘tirdi.

-  Tilovjon.

Tilov boshini ko‘tarib, qarshisida Zaynabxonni ko‘rdi.

-  Nima bo‘ldi?

-  Hech nima!

-  Pul beraymi, kitob olasanmi?

-  Kerak  emas!  -   Tilov  uydan  chiqib,  otasining oldiga 

bordi.

Jalolov  gugurt  cho‘pi  bilan  tishini  kavlab,  bog‘ning 

adog‘iga qarab turardi.

-  Qara, ukang kitob o‘qiyapti, -  dedi u.

-  Ukam... -  Pichirladi Tilov va qayrilib darvoza tomon 

chopib ketdi.  Darvozaxonada ko‘zini chaqchaytirib turgan 

qora  to‘riqqa  ro‘para  bo‘ldi-yu,  ho‘ngrab  yubordi.  So‘ng 

oxurga suyanib, hasrat bilan otning ko‘zlariga boqdi. Nari- 

da somon chaynab turgan jiyron ham boshini ko‘tardi.

* * *

Jamshid bog‘  adog‘ida, qip-qizil bo‘lib pishgan tog‘ol- 

cha tagida yuztuban yotib kitob o‘qirdi: 0 ‘qib tugatganidan 

keyin ham xiyla kitobdan bosh ko‘tarmay qoldi.

Kitobda badjahl o‘gay ona qo‘liga tushgan Zumrad ism- 

li qizchaning sarguzashtlari hikoya qilinardi.

0 ‘gay on a Zumradga kun bermaydi: hamma ishni unga 

buyuradi. U suv tashiydi, u uyni supuradi-sidiradi, u kir yu- 

vadi  -  hamma  ishni  o‘zi  qiladi.  Ammo  o‘gay  onadan bir 

og‘iz  ham  iliq  so‘z  eshitmaydi.  0 ‘gay  onaning  chin  qizi 

Qimmat esa, uzoq uyda yotadi, hech ish qilmaydi.  Istagan

---

ovqatini  yeydi,  arzanda...  Zumrad  faqat  o‘rmonga,  suvga 

borganidagina  biroz  yayraydi.  Chunki  o‘rmonda  uning 

do‘stlari bor: gullar, qushlar, kapalaklar...

Jamshid kitobdan boshini  ko‘tarib,  atrofga qaradi.  Da- 

raxtlar.  Osmon.  Daraxtlar  orasidan  toqqa -  uzoqda  o‘tlab 

yurgan  qoramol  galalaridek  archazorga  ko‘zi  tushdi-yu, 

birdan  jonlandi,  balki  kitobdagi  voqealar  shu  o‘rmonda 

o‘tgandir? Balki Zumrad hozir ham shu o‘rmondadir. Balki 

u ham maktabda o‘qir?

Jamshid  asta  o‘midan  turdi-da,  kitobni  tishida  tishlab, 

olchaga chiqdi. Undan devorga o‘tib, ko‘chaga sakrab tush­

di. Umidani topib, kitobni ko‘rsatdi.

-  0 ‘qidingmi? -  so‘radi Umida.

Jamshid bosh irg‘adi.

-  Qiziqmi? Aytib ber.

Jamshid aytib berdi.

Umida  d af atan  toshdek  qotib  eshitdi,  so‘ng  kitobni 

yulqib  oldi-da,  o‘qishga  tushdi.  0 ‘qib  bo‘lib,  kipriklarini 

pirpiratdi va:

-  Mening ham Zumrad bo‘lgim kelyapti, -  dedi g‘ubor- 

li  kuz  osmoniga  boqib.  -   Men  ham  o‘rmonlarda  yursam. 

Onam urishsa Gullar salom berishsa menga.

Jamshid  gangib  unga  qaradi  va  birdan  xayoli  alkash- 

chalkash bo‘lib ketdi.  Ertakdagi voqealar bilan o‘z oilalari 

orasida  bir  o‘xshashlik  ko‘rganday  bo‘ldi.  0 ‘gay  onani

-   Zaynabxonga,  o‘zini  Qimmatga,  Tilovni  esa  Zumrad- 

ga  o‘xshatdi.  0 ‘xshatdi-yu,  qo‘rqib  ketdi:  “Yo‘q,  mening 

onam  unaqa  emas,  mening  onam  yaxshi!  Men ham  Qim­

matga  o‘xshamayman!  Tilov  ham  Zumradga  o‘xshamay- 

di!.. Hech birimiz ularga o‘xshamaymiz. Lekin Tilov nega 

shunaqa-ya? Nega u meniyam, onamniyam yomon ko‘radi? 

Yo onam...”

---

Jamshid uyga qaytib kelganida chorpoyada onasi, otasi 

va Tilov o‘tirardi.

-  Bolam, seni shu Jamshiddan kam ko‘rsam, niyatimga 

yetmay, -  der edi Zaynabxon Tilovga.

-  Qo‘y, qasam ichma, -  der edi Jalolov. -  Tilov, o‘g‘lim, 

men  sening  otang  bo‘lsam,  mana  shu  kishi  sening  onang 

bo‘ladi. Mana bu Jamshid bo‘lsa, ukang bo‘ladi. Bu uy, bu 

bog‘  sening  ham  uying,  bog‘ing.  Bunday  begonasirama, 

o‘g‘lim.

Tilov indamadi.

-  Qani, ovqatga qara. Jamshid, o‘tir sen ham.

Ota-onalar ishga ketgach:

-  Aka, bu kitob qiziq ekan, o‘qiysizmi? -  dedi Jamshid 

Tilovga.

Tilov kitobni beparvolik bilan qo‘liga oldi va u yoq-bu 

yog‘ini ko‘rib, qaytarib berdi.

-  Hozir dars tayyorlayman.

-  Oldin o‘qiy qoling.

-  Aytdim-ku, dars tayyorlayman. -  Tilov darsini tayyor- 

laganidan key in ham o‘qimadi.

Faqat  kechasi,  Jamshid  uxlaganidan  keyingina  asta 

o‘midan cho‘kkalab  chiqib,  Jamshidning jildini  ochdi,  ki­

tobni oldi, chiroqni pasaytirib qo‘yib, o‘qiy boshladi. 0 ‘qib 

bo‘ldi-da, yuzini yostiqqa bosdi va o‘ksib-o‘ksib yig‘ladi.

Ertalab  Tilov  odatdagicha Jamshiddan  oldin maktabga 

jo ‘nadi.  Ammo  darvozadan  chiqdi-yu,  muyulishga  o‘tib 

g‘o‘dayganicha turib qoldi.

-  Ha, Tilov? -  dedi Jamshid.

-  Anavi yerda it bor ekan, -  dedi Tilov.

It uchramadi. Yo‘lda bularga Umida ham qo‘shildi. Bu

-  Tilovning brinchi yurishi edi ular bilan.

Shu kuni  darsdan so‘ng o‘quvchilami mashoq terishga 

olib  chiqishdi.  Hamma kombayndan  to‘kilgan  mashoqlar-

J

---

ni terish bilan band ekan. Tilov, kombayn chiqolmaydigan 

tepalikda, chaylada tushlik qilayotgan kolxozchilardan bir- 

ining  o‘rtog‘ini  olib,  bug‘doy  o‘rishga tushib  ketdi.  Ko‘p 

o‘rdi, charchaguncha o‘rdi.  Bu ishda yosh bo‘lishiga qara- 

may tajribali ekanini ko‘rsatdi. Nihoyat charchab, lablariga 

yopishgan qipiqlami artib kelarkan, Jamshid unga peshvoz 

chiqib, bir krujka iliq suv tutdi. Umida esa, bir parcha non.

-  Balo ekansiz-ku! -  dedi Jamshid.

-  Dashtda ko‘p o‘rardim... uka, -  dedi Tilov.

Uyga  kelishlari  bilan  Jamshid  ota-onasidan  suyunchi 

oldi:

-  Ota, ona!  Tilov akam o‘roq o‘rib, hammani qoyil qil- 

dilar.

-  Bobosi dehqon o‘tgan, -  dedi Jalolov.

-   Ishchi  o‘g‘illarimdan  aylanay-da,  -   dedi  Zaynabx- 

on.  Dasturxon boshiga o‘tirgach, ota Tilovga zimdan razm 

solib, Zaynabxonga gap qotdi:

-  Agronom bo‘ladigan kelbati bor-a?

Zaynabxon  Tilovga  zavq  bilan  qaradi  va  Jamshidga 

ko‘zi tushib:

-  Bu bo‘lsa, shoir bo‘ladi, -  dedi. Kitobni ko‘proq o‘qi.

Bu ikki og‘iz gap  qo‘qqisdan aytilgan bo‘lsa ham,  bo-

lalarga ta’sir qildi. Ertasiga Jamshid onasidan ikki so‘m pul 

olib,  maktabdan  chiqqach,  to‘g‘ri  kitob  magaziniga  kirdi. 

Anchagacha  “qaysini  olay?”  deb  javonlami  ko‘zdan  ke- 

chirdi va nihoyat yana  o‘sha “Ikki  sandiq” kitobidan bitta 

olib, uyga qaytdi. Yo‘lakay Umidani chaqirib:

-  Sen kim bo‘lasan? -  dedi.

-   Men?  Men  hech  kim  bo‘lmayman,  -   dedi  Umida 

kulib.  Tilov  esa bu  vaqtda  shohsupa  yonida  Yetimtepaga 

qarab turar, “shu yerga bug‘doy ekishsa, men o‘rsam”, der 

edi.

Oradan yana besh yil o‘tdi.

---

У

Bu  yillarda  Tilov  bo‘yga  kam  o‘sdi,  yo‘g‘on  tortdi. 

Jamshid  bo‘lsa,  xivichday  ingichkalab  ketdi.  Umida  esa, 

o‘rta bo‘y bo‘ldi, to‘lishdi.

Zaynabxon bilan Jalolovda keksalik  alomatlari  ko‘rin- 

ib  qoldi.  Uzoq  yili  Muslima  buvi  vafot  etdi.  “Qabrimga 

shu bog‘imdan bir tup  ko‘chat  ekinglar”,  deb  vasiyat  qil- 

di boyaqish.  Bog‘ni  asrash,  uni  parvarish  qilishni  tayinla- 

di.  Yana  sal vaqt o‘tmay,  xususiy ot asrash man qilingani 

haqida qonun chiqdi-yu,  bo‘ksasi ko‘rinib  qolgan jiyronni 

yaydoq  qilib,  go‘shtga  haydab  ketdilar.  Bu  ikki  g‘am  bir 

bo‘lib, Zaynabxonni ancha cho‘ktirib qo‘ydi.

* * *

Qish. Bog‘ko‘cha tinch, oppoq. Qor bosgan daraxt shox- 

lari,  tom  bo‘g‘otlari,  pastdan  qaraganda,  oppoq  osmonga 

qo‘shilib ketganday ko‘rinadi.  Ko‘cha yuziga egilgan olma 

shoxiga dumi va ko‘kragi ho‘l musicha qo‘ndi.  Shox silki- 

nib,  oppoq zarlar duv to‘kildi.  Musicha qanotlarini yig‘ib, 

hurpayib bir zum turdi-da, oyog‘i sovqotdimi, nariga suril- 

di. So‘ng yana surildi... nihoyat, pirillab uchdi. Yana oppoq 

zarlar duv to‘kildi.

Jamshid, Umida va Tilov maktabdan qaytib kelishardi.

-  

Yaxshi-ya?  -   dedi  musichaga  ishora  qilib  Jamsliid. 

Nim  paltosining  seijun  yoqasini  ko‘tarib  og‘zini  berkitib 

olgan Tilov,  shunday bo‘lsa kerak,  deganday bosh irg‘adi. 

Umida bo‘Isa, yonidagilarga zimdan qarab  oldi-da,  lablar- 

ini qimtib, ichida kuldi. Olma tagidan o‘tisharkan, shayton 

qiz sakrab  shoxni ushladi-da, tortib qo‘yib  yubordi.  Shox- 

dagi qor duvillab pastga quyildi. Umida kulganicha oldinga 

qochdi. Jamshid chetga. Qunishib kelayotgan Tilov bo‘lsa,

qocholmay qoldi. Hamma qor uning ustiga tushdi.

!

---

-  Tinch yurmaysizlar-da, -  dedi Tilov g‘ijinib va yelkas- 

ini ham silkitmay, qorini ko‘targanicha yurib ketdi...

Jamshid yelkasini qisdi. Umida bumini jiyirdi.

-  Jamshid,  shu Tilov xuddi  Tixonga  o‘xshaydi,  -  dedi 

Umida.

-  Kim u Tixon?

-  Katerinaning eri-chi? Cho‘ng. Gap bilmaydi.

-  Ha-a.

-  Jamshid, Xudo ursin, mening Katerina bo‘lgim keladi.

-  Tixon ham tayyor, -  kuldi Jamshid.

-   Hazil  emas.  U  yog‘ini  aytsam,  Jamilayam  bo‘lgim 

keladi.  Biz u  zamonlami  yomonlaymiz-u,  lekin u  zamon- 

larda sarguzashtlar ko‘p bo‘lgan. Katerinaning qo‘rqishlari, 

monologlari qanday yaxshi.

-  Men sovqotdim, Umida.

-  Eshitgingiz kelmaydi-ya?

-  Chunki,  Umida  har kimga  ham  o‘xshashni  orzu  qil- 

maslik kerak-da, menimcha. Tashla shu odatni.

-  Bilaman, lekin tashlolmasam nima qilay?

-  Sen sovqotmadingmi?  Aytmoq-chi,  qizlaming qirqta 

joni bo‘ladi-ya.

-  Shu rost bo‘Isa,  qirqtasini ham senga berardim,  Jam­

shid.

-  Rahmat, men ketdim. U to‘ng‘illab o‘tiradi.

Umida Jamshidning orqasidan o‘ychan qarab qoldi.

* * *

-  Ukang qani? -  so‘radi Zaynabxon pechga ko‘mir solar 

ekan.

-  Kelyapti, -  g‘udilladi Tilov.

-  Sovuqqa chidaming yo‘g‘-a, o‘g‘lim?

-H a .

---

Jamshid keldi.  Zaynabxon o‘g‘illarining  oldiga,  ustiga 

shakar  sepilgan  shirguruch  suzib  qo‘ydi...  Jamshid  miy- 

ig‘ida kulib,  Tilovga qarab-qarab  qo‘yar,  Tilov bo‘lsa  qa- 

ramas, g‘o‘dayib ovqatni tushirardi.  Choyni ichib bo‘ldilar 

ham, bir-biriga gap qotishmadi. Nihoyat:

-  Aka, bo‘ldi endi, kechiring uni, -  dedi Jamshid, -  ha- 

zil qildi-ku u.

-  Hazil... -  Tilov Jamshidga xo‘mrayib qaradi. -  Nega 

uning uchun sen kechirim so‘raysan?

-  So‘rasam nima qipti?

-   Nima  qipti...  -   Tilov  turib  yechindi,  borib  divanga 

cho‘zildi.

Divanning sarg‘ish kleyonka qoplangan bolishi muzda- 

kkina edi. Tilov uzanib karavotdan paryostiq oldi-yu, Jam­

shidga yalt qaradi. Nazarida,  Jamshid, bir narsa deydigan- 

day tuyuldi. Jamshid bo‘lsa yosh bolaga o‘xshab, sim bilan 

pechning  tagini  cho‘qilar,  tushgan  qip-qizil  cho‘g‘laming 

asta-sekin  qorayishini  tomosha  qilardi.  Zaynabxon  narigi 

uydan sariq jildli bir kitob ko‘tarib chiqdi.

-  0 ‘rtog‘ing tashlab ketdi, Jamshid.

Kitob shu yil armanchadan tarjima qilingan V.Ananyan- 

ning  “Sevan  bo‘ylarida”  qissasi  edi.  Jamshid  kitobni 

varaqlab,  Armenning  Lermontov  yurgan  so‘qmoqlarga 

qarab  she’r  to‘qiganini  onasiga  hikoya  qila  boshladi.  Ti­

lov  ularga  zimdan  tikilib  turdi-turdi-da,  teskari  qaradi, 

yana  kiyinib,  eshikka  chiqdi.  Qipiqday  quruq  qor yog‘ar- 

di.  “Haqiqatan ham  sovuqqa  chidamim yo‘q,  -  dedi  o‘zi- 

ga-o‘zi Tilov. -  Dashtda bunaqa sovuqlar bo‘lmasdi”. Supa 

pastidagi  qor  bosgan  gulzorga  qaradi.  Bundan  bir  necha 

hafta burun Zaynabxon:  “Gullar ham bitdi.  Yulib  tashlan- 

glar,  ivirsib  yotmasin”,  degan  edi.  Tilov  yula  boshlagan- 

da, Jamshid kelib qolgan, yulgani qo‘ymagandi... Yo‘lakka 

engashib turgan rayhonga qaradi  Tilov.  Rayhonni  qor bo-

---

syapti.  Rayhon egilib boryapti.  Bir payt uning yelkasidagi 

qor sirg‘alib tushdi-yu, shoxlari qimirlab ketdi. Butkul qori 

to‘kildi. Yalang‘ochlanib qolgan rayhon bir-ikki lapanglab, 

yana  tinch  qoldi.  Yana  uni  qor  bosa  boshladi.  Tilov  uni 

kuzatib  turarkan,  go‘yo  o‘zining  ham  yelkasidan  nimadir 

bosayotganday  allanechuk qimirladi va jiddiy tortib, uyga 

kirdi.  Yuziga  issiq  havo  urildi.  Endi  bu  unga  yoqimli  tu- 

yulmadi.  Shu kuni Jamshid Tilovga bir necha bor gap qot- 

di.  Ammo  Tilov yolchitib javob  bermadi.  Ertasi  Jamshid- 

ga ham qaramay,  maktabga ketdi.  Yo‘lakay Umidalaming 

darvozasi yonida bir to‘xtadi-yu, keskin qo‘l siltadi...

Ular hamisha darsdan chiqqach, maktabning baland qi- 

zil darvozasi yonida bir-birini kutib turguvchi edilar. Tilov 

bugun atayin hammadan orqada chiqdi. Lekin:  “Ular kutib 

turadi”, deb o‘yladi.  Maktabdan chiqaverib, darvozaga qa- 

radi. Ular yo‘lakchada kutib turishardi. Tilov bir-bir bosib, 

zinadan tushdi, ularga qaramasa-da, ulaming qarab turgani- 

ni  his  etib,  qori  qirib  tashlangan  yo‘lka  bilan  darvozaga 

yaqinlasha  boshladi.  Darvozadan  chiqdi-yu,  toptalgan  kir 

qorga oyoq qo‘ydi va xayolidan Umidaning kechagi “ishi” 

o‘tdi...  “Uni kechiring...” -  dedi Jamshid...  Tilov ulaming 

yonidan qaramay o‘tib, suvi muzlab qotgan ariqchadan hat- 

lab, katta yo‘lga chiqdi. Ketarkan, ulaming hozir o‘zi haqi- 

da nimani o‘ylashayotganini, nima deyishayotganini bilish- 

ga zo‘r berib urinardi. Nihoyat:  “Meni so‘kishdi, dasht bo- 

lasi  hazilni  bilmaydi,  deyishdi”,  degan xulosaga keldi-yu, 

tishlarini g‘ijirlatdi.