Yoshlar fiziologiyasi va gigiyenasi

8.  Yuqori  maktab  yoki  o’spirinlik  yosh  davri.  Bu  davr  qiz  bolada 
13yoshdan to 18 yoshgacha, o’g’il bolada 15-16 yoshdan to 19-20 yoshgacha 
davom  etadi.                                                          Ushbu  davr  jinsiy  bezlar  funksiyasini 
kuchayishi,  ikkilamchi  jinsiy  belgilarning  yakunlanishi  bilan  tavsiflanadi. 
Boshqa  ichki  sekretsiya  bezlarining,  ayniqsa  gipofiz  va  qalqonsimon  bezning 
funksiyalari  ham  kuchayadi.  Timus  bezi  bundan  mustsno,    uning 
involyutsiyasi  davom  etadi.  Barcha  a’zolar  va  tizimlar  funksiyasi,  uzluksiz 
rivojlanish oqibatida, sezilarli darajada takomillashadi.                          
 Iqlim  va  iqtisodiy  sharoitga  qarab  qizlarda  jinsiy  yetilish  taxminan  12-
14  yoshdan  boshlanib,  16-18  yoshlarda  tugaydi,  o’g’il  bolalarda  13-15 
yoshdan  boshlanib,  18-20  yoshgacha  davom  etadi.  Eng  avvalo  jinsiy  belgilar 
paydo  bo’ladi:  qovga  va  qo’ltiqda  jun  chiqa  boshlaydi,  qizlarda  sut  bezlari 
kattalashadi, o’g’il bolalar ovozi do’rillab qoladi. Jinsiy bezlarning yetilganlik 
alomati: qizlarda hayz ko’rish, o’g’il bolalarda ixtilom boshlanadi.           
Chin  tovush  boylamlari  hayotning  birinchi  yilida  va  14-15  yoshda 
ayniqsa    tez  o’sadi.  12  yoshdan  boshlab  tovush  boylamlari  o’g’il  bolalarda 
qizlarga  nisbatan  uzun  bo’ladi,  o’g’il  bolalarning  ovozi  do’rillashi  shu  bilan 
izohlanadi.                                                       
O’smirlarda  o’pka  tez  o’sadi,  umumiy  hajmi  kengayadi,  12  yoshga 
yetganda uning o’pkasi chaqaloqnikiga qaraganda 10 marta kattalashadi.                                    
O’smirlarning  turli  a’zolarida  funksional  o’zgarishlar  kuzatiladi.  Yurak 
hajmi kattalashadi, “yoshlar yuragi” yoki “o’smir yuragi” hosil bo’ladi, quloq 
solganda  shovqin  eshitiladi.  Ko’pchilik  hollarda  qon  bosimining  oshishi 
(yoshlar  gipertoniyasi)  yurak  kuchliroq  tepadi,  tomirning  tez  urishi  kuzatiladi 
(ba’zan  bosim  pasayib,  puls  siyraklashadi),  xansirash,  chakka  sohasi  og’rishi 
mumkin.  Ayrimlarda  to’satdan  qisqa  mudda  bosh  aylanishi,  hushdan  ketish 
(ko’pincha  qizlarda),  me’da  ichak  yo’llarining  har  xil  bo’limlarida  qisilish 
kuzatiladi. Uzoq vaqt tik turganda qimirlamay o’tirganda bosh aylanishi, yurak 
va  qorin  sohalarida  noxush  sezgi  paydo  bo’ladi.  Majburan  uzoq  vaqt  tik 
turganda ayrim o’smirlar hushidan ketishi va qusishi  mumkin. Ularning rangi 
oqaradi, qo’l barmoqlari muzdek bo’lib qoladi, ba’zan ko’kimtir ranga kirishi 
mumkin.  Bu  hodisalarning  barchasi  yotgandan  so’ng  o’tib  ketadi.  Bunday 
o’smirlarda juda ko’p terlash, qizil demografizm (teriga tirnoq bilan chizganda 
qizil  yo’l  qoladi),  bola  kayfiyatining  darrov  o’zgarishi  kuzatiladi.  Bunday 
hollarga  shu  yoshga  xos  vegetativ  asab  tizimi  va  endokrin  tizimining 

---

 
124 
beqarorligi  ruhiy  va  jismoniy  zo’riqish  sabab  bo’ladi.  Yosh  ulg’ayishi  bilan 
bu, odatda o’z-o’zidan o’tib ketadi, ammo shunday hodisalar paydo bo’lganda 
uning haqiqiy sababini aniqlash uchun, albatta, brachga uchrashishi lozim.                                             
Moskvada  yosh  fiziologiyasi  va  jismoniy  tarbiya  instituti  tomonidan 
1965  yilda  yoshga  oid  davriylik  muammolariga  bag’ishlab  o’tkazilgan 
simpozium  barcha  ilmiy,  ta’lim,  davolash  va  boshqa  tashkilotlarga  qo’yidagi 
yoshga oid davriylik sxemasidan foydalanishni tavsiya qilgan: