Yoshlar fiziologiyasi va gigiyenasi

Nerv sistemasining tuzilishi. 
Butun  nerv  sistemasining  tuzilishi  jixatidan  markaziy  va  periferik 
sistemalarga  bo’lish  mukin.  Markaziy  nerv  sistemasiga  bosh  va  orqa  miya, 
periferik  nerv  sistemasiga  somatik  va  vegetative  nerv  sistemasi  kiradi.  Bosh 
miya  kalla  qutisi  ichida,  orqa  miya  umurtqa  pog’onasining  orqa  miya  kanalida 
bo’ladi. Periferik nerv sitemasi markaziy nerv sistemasi bilan barcha organlar va 
to’qimalarda bo’ladigan reseptorlar va effektorlar orqali bog’lanib turadi.  
Periferik  nerv  tizimiga  orqa  miyadan  chiqadigan  31  juft  sezuvchi, 
harakatlantiruvchi nerv tolalari, bosh miyadan chiqadigan 12 juft nervlar, hamda 
umurtqa pog’onasi atrofida va ichki organlarda joylashgan nerv tugunlari kiradi. 

---

 
129 
Nerv  to’qimasi  neyron  deb  ataladigan  hujayralardan  tashkil  topgan.  Ular 
tanadan  va  ikkita  tarmoq  (o’siq)-  dentritlar  bilan  aksonlardan  tashkil  topgan 
bo’lib, o’zaro va turli organlarning to’qimalari bilan shular yordamida birikadi. 
Neyronlar  tashqi  tomondan  maxsus  parda-  mebrana  bilan  qoplangan.  Nerv 
hujayralarining  tanalari  va  ularning  dentritlari  to’planib  kulrang  moddani  uzun 
o’simta  akson  esa  maxsus  miyelin  pardasi  bilan  qoplanib  oq  moddani  hosil 
qiladi. 
Neyronning asosiy funksiyasi axborotni qabul qilish va uni nerv impulslari 
ko’rinishida  uzatishdir.  Axborot  hujayraga  dendritlar  orqali  keladi.  Bu 
mikroskopik do’mboqchalari bo’lgan ko’p tarmoqlanadigan qisqa o’simtalardir. 
Dendritlarning  umumiy  sathi  neyron  tanasi  sathining  o’lchamlaridan  katta, 
ulardan ko’p miqdorda boshqa neyronlarning uchi joylashgan bo’ladi.  
Akson-  uzun  o’simta  bo’lib  u  ham  tarmoqlanishi  mumkin,  unda  yon  va 
oxirgi  o’simtalar  hosil  bo’ladi.  Akson  qo’zg’alishni  neyron  tanasidan  boshqa 
hujayralariga  yoki  to’qimalarga  o’tkazishga  moslangan,  uzunligi  1m  ga  yaqin 
bo’lishi  mumkin.  Agar  akson  atrofidagi  to’qimalar  boshqa  nerv  tolalarining 
elektr-  kimyoviy  ta’siridan  himoya  qiladigan  miyelin  parda  bilan  o’ralgan 
bo’lsa,  nerv  impulsini  o’tkazish  tezligi  ortadi.  Hamma  sezuvchan  va 
harakatlanuvchan  nerv tolalari, shuningdek, vegetativ tolalarning bir qismi  ham 
shunday  parda  bilan  o’ralgan.  Ko’p  sonli  aksonlardan  nerv  tolalari  va  nerv 
sistemasining  o’tkazuvchi  yo’llari  shakllanadi.  Har  bir  o’simta  sinaps  nomini 
olgan  qoplama  bilan  tugallanadi.  U  nerv  impulsini  bir  neyrondan  ikkinchisiga 
yoki  biror  to’qimaga  o’tkazishni  ta’minlaydigan  fiziologik  aktiv  moddalari 
bo’lgan  pufakchalar-  mediatorlar  bilan  to’lgan  bo’ladi.  Shunday  qilib,  nerv 
sistemasi  bo’ylab  axborot  o’tkazish  elektr  va  kimyoviy  tabiatga  ega.  Agar 
neyronning  tanasi  shikastlansa,  akson  va  dentritlar  nobud  bo’ladi,  agar  u 
saqlanib qolsa unda yangi o’simtalar hosil qiladi. 
Hayot  mobaynida  neyron  o’simtalari  tarmog’ining  soni  o’zgarishi 
mumkinligi  aniqlangan,  shu  tufayli  bosh  miya  o’sadi  va  rivojlanadi.  Yetilgan 
nerv  hujayrasi  bo’linishga  va  o’zi  singari  hujayralar  hosil  qilishga  layoqatsiz 
bo’ladi. Bola tug’ilishi vaqtida shakllanadigan 10-14 mlrd neyron keyin 1 dona 
ham  ko’paymaydi.  Bu  tarkibiy  qismlar  5-7  yoshli  bolada  ayniqsa  jadal  o’sadi. 
Shunga  muvofiq,  neyronlarning  sinaptik  bog’lari  soni  ham  ortadi. 
Mutaxassislarning kuzatishlariga qaraganda, nerv hujayrasi yuzasining taxminan 
80% sinapslar bilan qoplanishi mumkin va ularning miqdori neyron bog’laridan 
dalolat  beradi.  Turli  nerv  hujayralarida  ularning  soni  o’zgarib  turadi  va 
neyronlarning  funksional  ishi  miqdorga  bog’liq  bo’ladi.  Masalan,  tug’ilishdan 
boshlab,  sog’lom  hayvonlar  tajriba  tariqasida  mutlaqo  qorong’uda  boqilsa, 
ularda  niyronlarning  bosh  miya  ko’rish  markazi  bilan  sinaptik  aloqalari 
rivojlanmaydi,  yorug’lik  axboroti  qabul  qilinmaydi  va  qayta  ishlanmaydi. 
Natijada  ko’rish  organing  barcha  struktura  elementlari  bo’lishiga  qaramay, 
hayvonlarning ko’zi ko’rmagan.   
Nerv  to’qimasi  hujayralarining  ayrim  o’ziga  xos  qo’zg’aluvchanlik  va 
o’tkazuvchanlik  xossalari  bor.  Qo’zg’aluvchanlik-  tashqi  muhitdagi 

---

 
130 
o’zgarishlarni  qabul  qilish  va  ularga  qo’zg’alish  reaksiyasi  bilan  javob  berish 
xususiyati.  Nerv  hujayralari  va  boshqa  ayrim  hujayralar,  masalan,  muskul 
hujayralarining  qo’zg’aluvchanligi  ayniqsa  yuksak  va  ular  ta’sirga  tez  javob 
berishga  moslashgan.  Bunga  o’tkazuvchanlik  xossasi,  ya’ni  to’qimaning 
qo’zg’alishini o’tkazish qobiliyati tufayli erishiladi.  
Qo’zg’aluvchanlik va o’tkazuvchanlik xossalari membranada va hujayralar 
ichida bo’ladigan qator biokimyoviy, fizik va elektor hodisalari bilan bog’liq va 
shular tufayli amalga oshiriladi. 
Tasvirlangan  nerv  strukturasi  reflektor  yoy  deb  ataladi.  Tashqi  yoki  ichki 
muhitdan  markaziy nerv sistemasi ishtirokida bo’ladigan ta’sirga organizmning 
javob  reaksiyasi  esa  refleks  deyiladi.    Reflektr  yoylar  ikkita  va  undan  ko’p 
neyronlardan  iborat  bo’lishi  va  ulardagi  qo’zg’alish  faqat  bir  yo’nalishda 
o’tkazilishi mumkin. Buni sxema shaklida qo’yidagicha tasvirlash mumkin: 
 
Reseptor __________ sezuvchi neyron  
                                                                     ____________ Markaziy neyron 
Effektor ___________ harakatchan neyron  
 
 
I.M.Sechenovning “Bosh miya reflekslari” kitobida shunday yozilgan: “… 
Ongli  ongsiz  hayotning  hamma  aktlari  kelib  chiqish  mohiyatiga  ko’ra 
reflekslardir”.  Bu  fikr  I.P.  Pavlov  tomonidan  shartli  va  shartsiz  reflekslar 
haqidagi 
nazariyada 
rivojlantirildi. 
Reflekslarning 
biologic 
ahamiyati 
organizmning  funksional  bir  butunligi  saqlanishida,  uning  ichki  dunyosining 
barqarorligida  va shuningdek, tashqi sharoit bilan  foydali  muloqotda bo’lishida 
ifodalanadi.  
I.P.Pavlov  reflekslarni  ikkiga:  shartli  va  shartsiz  reflakslarga  ajratadi. 
“Shartsiz refleks” atamasi ta’sirlovchining reseptorlarga ta’siridan so’ng shartsiz 
(muqarrar  ravishda)  paydo  bo’luvchi  reflekslarni  belgilash  uchun  kiritilgan. 
Masalan,  og’izga  ovqat  olinishi  bilan  so’lak  ajralishi,  nina  sanchilganda 
barmoqni tortib olish va hokazolar. 
Shartsiz  reflekslar  odam  va  hayvonlarning  o’ziga  xos  tug’ma  hatti 
harakatini  ta’minlaydi,  bu  esa  tug’ilgandan  keyingi  shartli  refleks  bilan 
birgalikda turg’unlashadi. Ular ota- onadan meros qoladiva butun umr davomida 
saqlanadi.  Shartsiz  reflekslarga,  masalan,  ovqat,  himoya  va  mo’ljal  olish 
reflekslari kiradi.  
Shartli  reflekslarning  shakllanishida  bosh  miya  po’stlog’i  katta    rol 
o’ynaydi.  Agar  paydo  bo’lgan  shartli  reflekslardan  foydalanish  zaruriyati 
bo’lmasa, ular sekinlashadi va hatto yo’qoladi, yangilari paydo bo’ladi. Shuning 
uchun  ham  shartli  reflekslarning  biologic  ahamiyati  shartli  reflekslarning  tez 
almashinuvi natijasida organizmning yangi sharoitga moslashuvi ko’rinadi. Har 
bir kishining o’ziga xos hayot tarzida shartli reflekslarning murakkab shakllarini 
paydo qilishdek aniq ifodalangan qobiliyatni ko’rish mumkin, bu xulq- atborda 
namoyon bo’ladi.  

---

 
131 
Shartli reflekslar hosil bo’lishi uchun quyidagi sharoit zarur: 
Indeferent  (shartli),  ya’ni  shu  javob  reaksiyasiga  xos  bo’lmagan 
qo’zg’atuvchining mavjudligi. 
1.  Mustahkamlangan  shartli  qo’zg’atuvchining  bir  necha  bor  qaytarilishi,  ya’ni 
bir  vaqtning  o’zida  shartsiz  refleks  paydo  qiluvchi  qo’zg’atuvchi  qo’llanilishi 
kerak. 
2.  Boshqa kuchli qo’zg’atuvchilar bo’lmasligi.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                      
Nerv sistemasi shartli ravishda ikkiga bo’linadi: somatik va vegetativ nerv 
sistemasiga bo’linadi.  
Skelet  muskullarini  va  ba’zi  ichki  organlarini  (til,  hiqildoq,halqum  va 
hokazolar)  ni  ta’minlab  turadigan  nervlar  somatic  nervlar  deb  nomlanadi. 
Somatik  nerv  sistemasi,  asosan,  organizmni  tashqi  muhit  bilan  bog’laydi  va 
skelet muskullari harakatini boshqaradi.  
Vegetativ  nerv  sistemasi  ichki  organlarni  (me’da,  ichaklar,  nafas  olish 
siydik  tanosil  organlarni  ichki  sekretsiya  bezlari,  teri,  yurak  va  qon  tomirlarni) 
nerv bilan ta’minlaydi. 
Nerv sistemasiga quyidagilar kiradi: 
1. 
Orqa miya