Yordamchi tarix

3.O‘zbekyozuviningtaraqqiyotbosqichlari.
O‘zbek xalqi qadimda turli 
yozuvlardan foydalanib kelgan. Asosiy yozuv tizimini fonografik, ya`ni tovush 
yozuvi, harfiy yozuv yoki alfavit tashkil etgan. O‘zbek xalqi oromiy, yunon, suғd, 
xorazm, ko‘shon, eftalit, pahlaviy, suriya, hind, urxun (runik), uyg’ur, arab, lotin, 
rus grafikasiga asoslangan yozuvdan foydalangan. 

---

14 
2-BOB. YURTIMIZ TARIXIGA OID YOZMA MANBALAR. 
2.1.O’rxun-Enasoy bitigi. 
Urxun-yenisey 
yozuvi
, 
qadimgi 
turk 
runik 
yozuvi 
— 
tosh, metall, yogʻoch va boshqa ga oʻyib bitilgan qad. turkiy yozuvlar. 5—8-asr 
(baʼzi manbalarda 8—10-asrlarga mansub. Urxun va Yenisey daryolari 
havzalaridan topilganligi 
sababli 
shu 
nom 
bilan 
yuritiladi. 
Tashqi 
koʻrinishidan got (qadimgi german) yozuviga oʻxshash boʻlganligi uchun runik 
yozuv deb ham atalgan. Urxun-Yenisey yozuviyo. haqida dastlab 18-asrning 
boshlarida rus olimi S. 
Remezov, 
keyinroq shved olimi 
F. 
Stralenberg 
xamda nemis olimi D.G. Messershmidtlar xabar bergan. Bu yozuv (lar)ning turkiy 
xalklarga mansubligini birinchi marta fransuz olimi J.P. AbelRemyuza (1820), 
soʻngra rus olimi N.M. Yadrinsev (1889) isbotlagan. 1890 i. N.M. Yadrinsev va 
1891-yil V.V. Radlov rahbarligida Urxun daryosi boʻyiga uyushtirilgan arxeologik 
ekspeditsiyalar natijasi sifatida 1892-yil 2 ta atlas eʼlon qilindi. Bu atlaslarda 
bosilgan Urxun-Yenisey yozuviyo. matnlarini birinchi boʻlib daniyalik tilshunos V. 
Tomsen oʻqishga muvaffaq boʻldi (1893-yil noyab). V. Tomsendan soʻng V. V. 
Radlov turk shahzodasi Kultegin (8-asr) xotirasiga bitilgan ulkan toshdagi matnning 
transliteratsiya va transkripsiyasink tuzib, nemis tiliga tarjima qildi. Bu material qad. 
turkiy til qurilishi, fonetikasi, morfologiyasi va leksikasi yuzasidan dastlabki 
tasavvurni shakllantirdi. 
Urxun-Yenisey yozuviyo.ning kelib chiqishi haqida mutaxassislar oʻrtasida 
tan olingan yagona fikr yoʻq. Bu haqsagi nisbatan keng tarqalgan mulohazaga 
qaraganda, mazkur yozuv oʻz kelib chiqishiga koʻra sugʻd va paxlaviy yozuvlari 
orqali oromiy yozuviga borib taqaladi. Urxun-Yenisey yozuviyo. ning paydo boʻlish 
joyi va vaqti ham hozircha uzilkesil hal qilingan masala emas. Bu yozuv paydo 
boʻlish oʻrni va vaqti bilan bogʻliq boʻlgan ayrim grafik xususiyatlari tufayli urxun, 
talas, yenisey variantlariga ega.
Bularning eng qadimiysi urxun variantidir. Bu yozuvlar turkiy tillarga uygʻun, 
moye, ancha mukammal, arab yozuvidan koʻra yozilishi va oʻqilishi birmuncha 
qulay boʻlgan. Oʻrta Osiyo, Qozogʻiston va turkiy xalqlar yashagan boshqa koʻp 

---

15 
joylar arablar tomonidan bosib olingach, bu mamlakatlarda arab yozuvi keng 
tarqaladi.
7
Mazkur yozuv, arab yozuvi singari, oʻngdan chapga qarab yozilgan va 
oʻqilgan. Urxun-Yenisey yozuviyo. 38 belgi (harf)dan iborat boʻlib, fonetik yozuv 
tizimiga kiradi. Har bir tovush yoki tovushlar birikmasi maxsus harflar bilan 
ifodalanib, birbiriga ulanmay, yakkayakka yozilgan.
Koʻp hollarda (asosan, soʻz boshida va oʻrtasida) unli harflar yozilmagan. 
Urxun-Yenisey yozuviyo. da tinish belgilari ishlatilmagan. Soʻzlar, baʼzan morfema 
yoki soʻz birikmalarini birbiridan ajratish uchun ular oʻrtasiga ikki nuqta (:) 
qoʻyilgan, shartli ravishda u "ayirgʻich" deb nomlangan. Urxun-Yenisey yozuviyo. 
ning LenaBaykalboʻyi, Yenisey, Moʻgʻul, Oltoy, Sharqiy Turkiston, Oʻrta Osiyo, 
Sharqiy Yevropa kabi guruhlari aniklan. UrxunYenisey yozuvidan namunalar. gan. 
Urxun-Yenisey yozuvi yo. ni tekshirish va oʻrganishda V. Tomsen, V.V. Radlov, 
P.M. Melioranskiy, A.A. Polovsev, G. Geykel, SE. Malov, L.N. Gumilyov, D. 
Nemet kabi rus va yevropalik olimlarning xizmatlari katta. Oʻzbek olimlaridan akad. 
Gʻ. Abdurahmonov va A. Rustamov, prof. N. Rahmonovlar ham Urxun-Yenisey 
yozuviyo. ni oʻrganib, muayyan tadqiqotlarni amalga oshirganlar. 
Ushbu yodgorliklarni tadqiq etish hozirgi kunda ham davom etmokda. 
Urxun-Yenisey yozuviyo.ga xos ayrim leksik birlik va grammatik shakllar hozirgi 
uzbek, uygʻur, ozarbayjon, qirgʻiz, qozoq, turkman, qoraqalpoq, tatar, boshqird, 
qorachoy, bolqor va boshqa turkiy tillarda uchraydi. Urxun-Yenisey yozuviyo. 
turkiy tillar tarixi, madaniyati, etnografiyasi, til va yozuvlari tarixini oʻrganishda 
qimmatli manba boʻlib xizmat qiladi.