Yoqubjonova nigora abdusamatovnaning

O‘zbek adabiy tili 

 Turk adabiy tili 

 to‗ppa-to‗g‗ri 

         

 dosdoğru           

 bo‗m-bo‗sh                          

 bomboş 

                                                                                                                                                                                           

63

Hüseın Yıldız. Türkçede başlangiçden bugune gelecek zaman. -  Ankara., 2007. – B.33 

---

53 

 

 Oppoq 

 Bembeyaz 

top-toza 

Taptaze 

 Ayrim  turkolog  olimlar  intensiv  shaklni  orttirma  darajaga  kiritsalar, 

boshqalar  uni  maxsus  intensiv  shakl  yoki  kuchaytirma  daraja  deb  ko„rsatadilar. 

Intensiv  shaklning  yasalishi  haqida  ham  har  xil  fikirlar  mavjud.  V.N.Nasilov 

mazkur  shaklni  sifatning  birinchi  bo„g„ini  qisqarisidan  kelib  chiqqan  prefiks 

tarzida  e‟tirof  etadi.

64

  N.K.Dmitriyev,  A.N.Kononov,  Z.M.Ma‟rufovlar  esa  bu 

shaklni qisqartirilgan redublikatsiya deb baholaydilar. 

65

 

 F.A.Abdullayev intensiv shaklni n sonor tovushi bilan aloqadorlikda ko„radi 

va  takrorlanuvchi  so„zlarning  ikkinchi  komponentidagi  m,  p,  s,  tovushlarining 

kelishini  shaklan  intensiv  formaga  o„xshatadi:  ish-pish,  non-pon,  go‗sht-mo‗sht, 

yig‗i- sig‗i. Lekin bu so„zlar sifat emas ot turkumidagi so„zlardir. 

O„zbek  tilida  rang-tus  biluvchi  so„zlarda  m  va  p  tovushlari  orqali  intensive 

shakl  hosil  qilish  xarakterli  bo„lib,  s  tovusi  orqali  intensiv  forma  hosil  qilish 

deyarli  kuzatilmaydi.  Faqat  turk  tilida  masmaviy,  kaskati 

66

  so„zlari  uchraydi.  Bu 

o„rinda m, p tovushlarining o„rnida s ning qo„llanilishi maviy so„zi boshida lab-lab 

undoshi  kelganligi  bilan  izohlanadi.    O„zbek  va  turk  tilida  rang-tus  sifatlaridan 

boshqa  so„zlarning  ham  intensivlashishi  kuzatiladi,  bu  rang-tus  sifatlaridan 

analogik  yo„l  bilan  o„tgan.  O„zbek  tilida  s  tovushi  rang-tus  sifatlaridan  boshqa 

so„zlarda ko„proq uchraydi. Masalan: bus-butun, to‗s-to‗polon, 

O„zbek  va  turk  tillaridagi  yap-yapaloq,  yum-yumaloq  singari  so„zlarning 

birinchi  kompanenti  belgisi  kuchaytirilayotgan  sifatning  birinchi  bo„g„iniga  mos 

keladi.  Qolgan  holatlarda  bu  hol  kuzatilmaydi  (Turk:  sapasağlam,  güpegündüz, 

apak). 

Intensiv  shaklning  ba‟zan  belgini  susaytirish,  kamaytirish,  kuchsizlantirish, 

kichraytirish  xususiyatlarini  ham  ko„rishimiz  mumkin.  Ushbu  masalani 

F.G.Ishoqov,  F.A.Abdullayevlarning  ishlaridagina  ko„rishimiz  mumkin.    Ap-aqlli 

                                                           

64

 Современный казахский язык.-Алма -Ата, 1962.  

65

 Малов С.Е Язык желтых уйӻуров, Алма –Ата 1957

 

66

 H.Eran. Türk dilinin etimolojik sözlüğü.  - Ankara. 1999. –B.121 

---

54 

 

adam, tüppa-tüzük iş, ıp- ıssı su, up-ulken bala singari misollarda xuddi -raq /-rak 

shaklidek  ikki  xil  ma‟no  bo„yoqdorligi  mavjud.  Chunonchi,  aqilli,  tüzük,  ıssı, 

ulken,  so„zlariga  nisbatan  sustlik,  o„sha  so„zlarning  bo„lishsiz  formasi  (aqilsiz, 

tüzük emas, salqin- issiq emas) ga nisbatan kuchlilik ifodalanadi. Ya‟ni juda aqilli 

emas,  aqlsizga  nisbatan  aqli  bor,  “aqilligina”.  Intensiv  shaklning  asosiy  vazifasi 

rang-tus  bildiruvchi    so„zlar  ma‟nosini  kuchaytirib  bergani  uchun    -mtir/-imtir,  -

simon/  -siman,  -sh/-ish,  -  iş-ğiş,  -ğilmım,  -qıltım  singari  belgini  susaytiruvchi 

qo„shimchalarni qabul qilmaydi. 

 Faqat  erkalatish,    subyektiv  bahoni  ifodalovchi    -gina  qo„shimchasini  qabul 

qiladi.

67

 

 Intensiv  shakllarning  yozilishi  haqida  so„z  ketganda  turk  tilida  so„zlar 

takrorlanishi  bilan  tovush  o„zgarishiga  uchrovchi  sifatlar  qo„shib  yoziladi.         

Masalan: pimpis, bambaşka, kipkise, upuzun, tertemiz.

68

 

O„zbek  tilida  bunday  sifatlar  imlo  qoidasiga  ko„ra  chiziqcha  bilan  yoziladi 

(oppoq  so„zi  bundan  mustasno):    sap-sariq,  bip-binoiy,  dup-durust,  yam-yashil, 

qip-qizil, qop-qora kabi. 

Intensiv formalarning tuzilishi bo„yicha eski o„zbek tili bilan hozirgi o„zbek 

tili o„rtasida deyarli farq yo„q. Navoiy o„zining «Muhokamat ul lug„atayn» asarida 

bunday formalar haqida gapirib, quyidagi misollarni keltirgan: 

 Misollar:    Ap-paq,  qap-qara,  qip-qizil,  yup-yu,aloq,yap-yassi,  ap-achig‗, 

chup-chuqur, kem-kek, yem-yeshil, bom-boz.

69

 

Intensiv  forma  bir  xil  sifatning  aynan  takrorlanish  yo„li  bilan  ham  hosil 

bo„ladi. Mas: Qabag‗lari keng-keng, ag‗izlari tar, Yaxshi-yaxshi munda ta biz-dek 

yamanlar, assalom .

70