2.2. Sharq masalasi va uning keskinlashuvi. «Sharq masalasi». XVIII asr oxiriga kelib, Yevropaning kuchli davlatlari Usmoniylar imperiyasining zaiflashib qolganligidan foyda-lanib, uning mustamlaka hududlariga ko‘z olaytira boshladilar. Bu hududlar geografik va siyosiy jihatdan katta ahamiyatga ega, tabiiy boyliklarga, xomashyolarga boy o‘lkalar edi.
Buyuk Britaniya, Fransiya, Avstriya va Rossiya hukmron doira-larining har biri bu o‘lkalardan mumkin qadar ko‘proq o‘ljani qo‘lga kiritishga intilardilar. Yevropa davlatlarining Usmoniylar imperiyasiga qaram o‘lkalarni egallab olish uchun o‘zaro kurashi tarixga «Sharq masalasi» degan nom bilan kirgan. Buyuk Britaniya va Fransiya imperiyani o‘z ta'sirida tutishga urindilar.
Rossiya esa Turkiyaga qaram bo‘lgan Bol-qon yarimorolida mustahkam o‘rnashib olishga va Qora dengizning Bosfor hamda Dardanell bo‘g‘ozlarini, shuningdek, Istanbul shahrini qo‘lga kiritishga intilgan.
Sharq masalasining keskinlashuvi.Yevropa-ning taraqqiy etgan mamlakatlarida kapitalistik ishlab chiqarishning rivojlanishi yangi-yangi xomashyo o‘lkalariga bo‘lgan talabni yanada oshirib yubordi. Bu hodisa ularning Turkiya mustamlakalari uchun kurashini yanada kuchaytirdi. Imperiya xalqla-rining milliy-ozodlik kurashidan Yevropa davlatlari Turkiya ichki ish-lariga aralashish quroli sifatida foydalandilar. Chunonchi, 1827-yili Londonda Buyuk Britaniya, Fransiya va Rossiya o‘rtasida Turkiyaga qaram Gretsiyaga muxtoriyat huquqi berilishini ko‘zda tutuvchi bitim imzolandi.
Fransiya esa 1830-yili Jazoirni bosib oldi. Sulton hukumatining bunday ketma-ket muvaffaqiyatsizligi rasman Turkiyaga qaram Misr hukmdori Muhammad Alining bosh ko‘tarishiga sabab bo‘ldi. Buyuk Britaniya, Fransiya, Avstriya va Rossiyahukmron doiralarining har biri Turkiyadan mumkin qadar ko‘proq o‘ljani qo‘lga kiritishga intilardilar.
1830-yili Fransiya Jazoirni bosib oldi. Muhammad Ali sulton qo‘shinini tor-mor etgach, Istanbul shah-riga yo‘l ochildi. Sultonni halokatdan Rossiya saqlab qoldi. Oxirgi maqsadi - birinchidan, Qora dengiz bo‘g‘ozlari va Istanbul shahrini qo‘lga kiritish bo‘lgan Rossiya uchun kuchli Muhammad Alidan kuch-siz sulton hokimiyati ma'qul edi.
Ikkinchidan, Muhammad Alining g‘alabasi uni qo‘llab-quvvatlayotgan Fransiyaning ham g‘alabasiga teng edi. Bunga yo‘l qo‘yishni istamagan Rossiya Turkiya sultoniga o‘z yordamini taklif qildi.
Rossiya flotining tazyiqi bilan Muhammad Ali o‘z qo‘shinini Misrga qaytarib olib ketdi. Endi Rossiya - Turkiya o‘rtasida yaqin-lashuv yuz bera boshladi. Bunga Buyuk Britaniya va Fransiya, tabiiyki, toqat qila olmas edi. Endi ular Muhammad Alini yanada kuchliroq qo‘llab-quvvatlay boshladilar. Muhammad Ali esa o‘z hokimiyatini meros qilib qoldirish huqu-qini sultondan talab qildi. Bu talab yangi urush boshlanishiga bahona bo‘ldi. Urush yakuniga ko‘ra, 1840-yili Muhammad Ali Misr va Sudanni boshqarishni meros qilib qoldirish huquqini qo‘lga kiritdi. VII asr boshlarida Usmonli imperiyasi uzoq davom etgan inqiroz davriga kirdi. Yevropa, Afrika va Osiyoda ulkan hududga ega bo'lgan Usmonli imperiyasi turli mamlakatlar, qabilalar va xalqlarning birlashgan konglomerati edi. Qora dengiz imperiyaning ichki havzasi edi. Bu hukmron mavqega ega bo'lgan turklar hatto aholining aksariyat qismini ham ifoda etmaydigan ulkan kuch edi. Bu imperiya tarkibiga kirgan xalq va millatlar iqtisodiy, siyosiy va madaniy taraqqiyotning turli bosqichlarida bo‘lgan. Ular turk quldorlarini yomon ko'rardilar, lekin ichki feodal tarqoqlik ularning birgalikdagi kurashini nihoyatda qiyinlashtirdi.18-asr oxiriga kelib Usmonli imperiyasining ichki qulashi. Yevropaning yetakchi davlatlari oʻrtasida turk mulklarini boʻlish muammosini qoʻydi, ularning har biri “Usmonli merosi”ga oʻz daʼvolarini ilgari surdi. Ularning hech biri ikkinchisini Usmonli imperiyasida siyosiy yoki iqtisodiy hukmronlikka tan olishni istamas edi. Eng keskin qarama-qarshilik Turkiyaning Yevropadagi mulki masalasi edi. Chor Rossiyasi Konstantinopol va boʻgʻozlarni egallab olishga va Qora dengizdan chiqishni taʼminlashga intildi. Rossiyaga birinchi navbatda Angliya va Frantsiya qarshilik ko'rsatdi, ular o'zlari bo'g'ozlarga nisbatan bosib olish rejalariga ega edilar, garchi ular ehtiyotkorlik bilan yashirgan bo'lsalar ham. Turkiyaning Bolqon viloyatlari masalasida ham Rossiya va G‘arbiy Yevropa davlatlarining manfaatlari to‘qnash keldi. Rossiya slavyan va yunon aholisining turk hukmronligidan ozod bo'lish intilishlarini qo'llab-quvvatladi. Angliya va Fransiya, aksincha, Bolqondagi milliy ozodlik harakatlariga qarshi kurashda Sulton hukumatini qo‘llab-quvvatladi. Angliya va Fransiyaning bu siyosatida ruslarga qarshi yo'naltirilganligidan tashqari iqtisodiy sabablar ham bor edi. Bolqon yarim orolida turklar hukmronligi ularga mahalliy aholini cheksiz tijorat ekspluatatsiyasining eng yaxshi kafolati boʻlib tuyuldi: Turkiya bilan tuzilgan shartnomalarda mustahkamlangan kapitulyatsiya rejimi va past bojxona toʻlovlari Yevropa kapitaliga eng qulay sharoitlarni taʼminladi, ayni paytda Bolqonda mustaqil davlatlarning barpo etilishi. yoki bu viloyatlarning Rossiyaga berilishi bu imtiyozlarning bekor qilinishiga olib keladi. Angliya va Fransiya tomonidan ilgari surilgan “Usmonli imperiyasining yaxlitligi va daxlsizligi” shiori shundan kelib chiqdi, bu esa aslida bu kuchlarning Turkiyani Yevropa kapitaliga toʻliq iqtisodiy va siyosiy qaramlikka solib qoʻyish, qoloq feodal tuzumni saqlab qolish istagini aks ettirdi. Bolqon xalqlarining ozod bo'lishiga yo'l qo'ymaslik va shu bilan birga Rossiyaning Konstantinopol tomon yurishiga to'sqinlik qilish. Rus chorizmi ham bosqinchilik siyosatini olib bordi. Bolqon yarim oroli xalqlarining turk zulmiga qarshi ozodlik harakatidan foydalanib, Rossiya hukumati oʻz manfaatlarini taʼminladi. Yevropaning yetakchi kuchlari oxir-oqibat Turkiya taqdiri va uning Bolqon mulklari taqdiri ustidan nazoratni qoʻlga oldi. “Sharq savoli” shunday paydo bo‘ldi. Shunday qilib, "Sharq masalasi" diplomatiya va tarixiy adabiyotda odatiy qabul qilingan 18-asr oxiri - 20-asr boshlaridagi Bolqon xalqlarining turk bo'yinturug'idan ozod bo'lish uchun kurashi, Usmonli imperiyasining parchalanishi bilan bog'liq bo'lgan xalqaro qarama-qarshiliklarning belgisidir. va buyuk davlatlarning turk mulklarini bo'lish uchun kurashi ...
