Yoki kelishuvlari toʻplamidur. Ushbu qoidalar xabarlarni uzatish va xatolar bilan ishlashning yagona usulini belgilaydi

---

Muhammad Al-Xorazmiy nomidagi 
Toshkent Axborot Texnologiyalari Universiteti 
MTH002- guruh talabasi 
Primov Burhoniddinning 
Kompyuter tashkillashtirish
1-Mustaqil ishi.
 
 
Tekshirdi: 
Yusupov Rustam
Bajardi: Primov Burhoniddin 
Qurilmalarning oʼzaro maʼlumot almashinish standartlari va protokollari 

---

Reja: 
1.Qurilmalar haqida
2.Qurilmalar turlari va ularning ishlashi haqida 
Ma’lumotlarni uzatish protokoli - bu turli dasturlar oʻrtasida ma’lumotlar 
almashinuvini aniqlaydigan, mantiqiy darajadagi interfeysning muayyan qoidalari 
yoki kelishuvlari toʻplamidur. Ushbu qoidalar xabarlarni uzatish va xatolar bilan 
ishlashning yagona usulini belgilaydi. 
Signal protokoli ulanishni boshqarish uchun ishlatiladi, masalan, aloqani sozlash, 
qayta manzillash, uzish. Protokolga misollar: RTSP, SIP. Ma’lumotlarni uzatish 
uchun RTP kabi protokollar qoʻllaniladi. 
Tarmoq protokoli - tarmoqqa kiritilgan ikki yoki undan ortiq qurilmalar oʻrtasida 
ulanish va ma’lumotlarni almashish imkonini beruvchi qoidalar va harakatlar 
(harakatlar ketma-ketligi) toʻplami. 
Turli xil protokollar koʻpincha bir xil turdagi aloqaning faqat turli tomonlarini 
tavsiflaydi. „Protokol“ va „protokollar steki“ nomlari protokolni amalga oshiradigan 
dasturiy ta’minot qanday ekanligini koʻrsatadi. 
Internet uchun yangi protokollar IETF tomonidan, boshqa protokollar esa 
IEEE yoki ISO tomonidan belgilanadi. ITU-T telekommunikatsiya protokollari va 
formatlari bilan shugʻullanadi. 
Tarmoq protokollarini tasniflashning eng keng tarqalgan tizimi OSI modeli deb 
ataladi, unga muvofiq protokollar maqsadiga koʻra 7 darajaga boʻlinadi - jismoniy 
(elektr yoki boshqa signallarni shakllantirish va tanib olish) dan amaliygacha (ilovalar 
tomonidan ma’lumotlarni uzatish uchun ilovalarni dasturlash interfeysi). 
Tarmoq protokollari tarmoqqa ulangan kompyuterlarning ishlash qoidalarini 
belgilaydi. Ular koʻp darajali printsip asosida qurilgan. Har bir darajadagi protokol 
texnik aloqa qoidalaridan birini belgilaydi. Hozirgi vaqtda tarmoq protokollari OSI 
(Open System Interconnection - ochiq tizimlarning oʻzaro aloqasi, OTA) tarmoq 
modelidan foydalanadi. 
OSI modeli tarmoq ishlashining 7 darajali mantiqiy modelidir. U bir necha darajalarda 
tashkil etilgan protokollar va aloqa qoidalari guruhi tomonidan amalga oshiriladi: 

---

fizik darajada aloqa liniyalarining fizik (mexanik, elektr, optik) xususiyatlari 
aniqlanadi; 
kanal darajasida tarmoq tugunlari boʻyicha fizik darajadan foydalanish qoidalari 
aniqlanadi; 
tarmoq darajasi xabarlarni manzillash va yetkazib berish uchun javobgardir; 
transport qatlami xabar komponentlarini o'tkazish tartibini boshqaradi; 
seans darajasi turli ish stantsiyalarida ishlaydigan ikkita amaliy dastur oʻrtasidagi 
aloqani muvofiqlashtiradi; 
taqdim etish darajasi ma’lumotlarni kompyuterning ichki formatidan uzatish 
formatiga aylantirish uchun ishlatiladi; 
amaliy daraja - foydalanuvchining tarmoq dasturlari uchun qulay aloqa interfeysini 
ta’minlovchi amaliy dastur va boshqa qatlamlar orasidagi chegara hisoblanadi. 
Umumiy tasnifda protokollar past darajali protokollar, yuqori darajali protokollar va 
oʻrta darajadagi protokollarga boʻlinadi. Oraliq daraja aloqa va autentifikatsiya 
protokollarini oʻz ichiga oladi. Yuqori daraja protokollari amaliy, seansli va taqdim 
etish protokollaridir. Fizik, kanal, tarmoq va transport protokollari past darajadagi 
protokollar sifatida tasniflanadi[1]. 
Boshqa model - TCP / IP protokoli stegi - 4 ta darajani oʻz ichiga oladi: 
Qurilmalar o'rtasida o'zaro ma'lumot almashish turli tizimlar va qurilmalarning bir-
biri bilan samarali aloqa qilishini ta'minlash uchun zarurdir. Qurilmalarning o'zaro 
ma'lumot almashishi uchun bir nechta standartlar va protokollar mavjud, jumladan: 
1. TCP/IP: Bu internet orqali qurilmalar o'rtasida ma'lumot almashish uchun keng 
qo'llaniladigan protokol. Bu ko'pgina qurilmalar, jumladan, kompyuterlar, 
smartfonlar va planshetlar tomonidan qo'llaniladigan ochiq standart protokol. 
TCP/IP protokollari steki umumiy protokollar to„plami sifatida, AQSH Mudofaa 
Vazirligi tashabbusi bilan ARPANET tajribaviy tarmog„ini turli xildagi boshqa-
boshqa tarmoqlar bilan o„zaro bog„lash uchun 1975 yili ishlab chiqilgan. Ushbu stek 
protokollari Berkl universiteti tomonidan Unix operatsion tizimida amalga oshirilgan 
edi.
Hozirda bu stek, kompyuterlarni Internetga ulash uchun, hamda ko„p sonli korporativ 
tarmoqlarda ham foydalanilmoqda.Global ulanishlar asosida tarmoqlarni qurish 

---

hakida gap ketganida, TCP/IP steki avvaldan Internet uchun yaratilganligi, uni boshqa 
protokollar steklariga nisbatan afzal bo‘lgan xususiyatlarga ega ekanligini ta‟kidlash 
o„rinli bo„ladi. 
TCP/IP protokollari steki yoki TCP/IP texnologiyasining katta tarmoqlarda 
qo„llanilishidagi juda foydali xususiyatlaridan biri, bu unda - paketlarni bo‘laklarga 
bo‘la olish qobilyatining borligidir.
Tarmoqlardan iborat bo„lgan katta tarmoq, ya‟ni Internet tarmog„i, har- xil tamoillar 
asosida qurilgan tarmoqlardan tashkil topgan. Har bir tarmoq osti tarmog„ida 
uzatiladigan ma‟lumotlar birligining maksimal uzunligi, o„z kiymatiga ega bo„ladi. 
Kadrining maksimal uzunligi katta bo„lgan tarmoqdan, kadrining maksimal uzunligi 
kichikroq bo„lgan tarmoqqa o„tilganda, avvalgi tarmoq kadrini bo„laklarga bo„lishga 
to„g„ri keladi. TCP/IP stekining IP protokoli bunday vazifani samarali hal qila oladi. 
TCP/IP texnologiyasining keyingi muhim xususiyati – bu moslashuvchan adreslash 
tizimining mavjudligidir. Uning yordamida tarmoqlardan iborat bo„lgan tarmoq 
tarkibiga, har-xil texnologiyali tarmoqlarni ko„shish (ulash) osonlik bilan amalga 
oshiriladi. Bu xususiyat ham, TCP/IP stekidan katta-katta xududlarni qamray oladigan 
katta tarmoqlarni qurishda foydalanish imkoniyatini beradi. TCP/IP protokollari 
stekining tuzilishi 6.1-rasmda keltirilgan. 
TCP/IP protokollari stekining sathlarini OSI modeli sathlariga mos keltirilganligini 
shartli ravishda deb qabul kilamiz. TCP/IP steki protokollari to„rtta sathga ajratilgan: 
I.Amaliy sath; 
II. Transport sathi; 
III. Tarmoq sathi; 
IV. Tarmoqlarning interfeyslari sathi. 
2. Bluetooth: Bu qurilmalarga qisqa masofalarda ma'lumot almashish imkonini 
beruvchi simsiz protokol. U odatda smartfonlar, planshetlar va simsiz minigarnituralar 
kabi qurilmalarda qo'llaniladi. 
Bluetooth texnologiyasi. Bluetooth texnologiyasi standarti 
Ericsson kompanii tashabbusi bilan Bluetooth SIG (Bluetooth Special Interest Group) 
guruhi tomonidan ishlab chiqilgan. Bluetooth standarti IEEE 802 standartlari umumiy 
tuzilishiga to„g„ri keladigan IEEE 802.15.1 ishchi guruhi standartiga moslashtirilgan. 
Bluetooth texnologiyasida pikotarmoq, ya‟ni cho‘qqili tarmoq (пик - cho„qqi) 
konsepsiyasi qo„llanilgan Ushbu texnologiya yordamida, uzatuvchi qurilmalarning 
quvvatiga qarab, 10 metrdan 100 metrgacha, uncha katta bo„lmagan xududni qoplay 
olish mumkin bo„ladi. Pikotarmoq tarkibiga 255-tagacha qurilma kirishi mumkin, 
shulardan 8-tasi bir vaqtda faol bo„lib, o„zaro ma‟lumotlar almashina olishi mumkin 

---

bo„ladi. Pikotarmoqdagi qurilmalarning bittasi asosiy - bosh qurilma, qolganlari esa 
unga bo‘ysinuvchi qurilmalar bo„ladi. Faol bo„ysinuvchi qurilma, faqatgina bosh 
qurilma bilan ma‟lumot almashinishi mumkin, bo„ysinuvchi qurilmalar o„zaro 
to„g„ridan-to„g„ri bog„lana olmaydilar. Pikotarmoqda ettiti faol bo„ysinuvchi 
qurilmalardan boshqa qurilmalarni, energiya bilan ta‟minlanishi pasaytirilgan rejimda 
bo„lishi kerak. Bunday rejimda, ular faol holatga o„tish uchun davriy ravishda bosh 
qurilma buyruqlariga quloq solib turadilar. 
3. Zigbee: Bu uy avtomatizatsiya tizimlarida va IoT qurilmalarida ishlatiladigan 
simsiz protokol. U qurilmalar o'rtasida kam quvvat sarflaydigan, past ma'lumot 
uzatish tezligini ta'minlash uchun mo'ljallangan. 
4. MQTT: Bu IoT qurilmalari uchun moʻljallangan xabar almashish protokoli. Bu 
qurilmalarga minimal yuk bilan ma'lumot almashish imkonini beruvchi engil aloqa 
mexanizmini ta'minlaydi. 
5. RESTful API'lar: Bu HTTP so'rovlari yordamida qurilmalarga veb-xizmatlar bilan 
o'zaro ishlash imkonini beruvchi veb-ga asoslangan protokol. U odatda IoT 
qurilmalari va veb-ilovalarida qo'llaniladi. 
6. OPC UA: Bu sanoat avtomatlashtirish tizimlari uchun standart protokol. Bu 
qurilmalarga real vaqt rejimida ma'lumotlar almashish va buyruqlarni boshqarish 
imkonini beradi. 
7.Wi-Fi texnologiyasi. Hozirgi paytga kelib simsiz lokal tarmoqlar, simli lokal 
tarmoqlarga qo‘shimcha lokal tarmoqlar sifatida qaralmoqda. Boshqacha qilib 
aytganda simsiz lokal tarmoqlar simli, ya‟ni kabelli lokal tarmoqlar bilan 
raqobatlashuvchi tarmoqlar emas.
Simsiz lokal tarmoqlarning ko„pgina afzal tomonlarini yaqqol ko„rish mumkin. 
Ularni o„rnatish va modifikatsiyalash, ya‟ni yangilab turish juda ham oson, bunda 
katta-katta hajmli kabellarga va ularni ulash uchun zarur bo„lgan qurilmalarga extiyoj 
bo„lmaydi. Simsiz tarmoqlarning yana bir afzalligi, unda foydalanuvchilarning 
ko„chib yurish imkoniyatining (rus tilida - мобильность) borligidir. 
Ammo simsiz lokal tarmoqlarda qo„llaniladigan axborot uzatish muhiti, ya‟ni simsiz 
muhit holatining turg„un emasligi, va u ishlashi davomida o„zini qanday tutishi 
noma‟lum ekanligi kabi muommolarga ega. Wi-Fi texnologiyasining - ya‟ni IEEE 

---

802.11 standartining protokollari steki ham 802 komitet standartlarining umumiy 
tuzilishiga mos keladi, ya‟ni u ham – fizik sath, MAC sathi, hamda ulardan 
yuqorroqda joylashgan LLC sathlaridan iborat. IEEE 802.11 protokollari stekining 
tuzilishi 3.10-rasmda keltirilgan. Fizik sathda spetsifikatsiyalarning bir necha 
variantlari mavjud. Ular - foydalanadigan chastotalar diapazoni, kodlash usullari, 
hamda ma‟lumotlarni uzatish tezliklari bilan bir-biridan farqlanadilar 
Umuman olganda, ushbu standartlar va protokollar qurilmalarning ishlab 
chiqaruvchisi yoki operatsion tizimidan qat'i nazar, bir-biri bilan samarali muloqot 
qilishini ta'minlash uchun asos yaratadi. Ular birgalikda uzluksiz ishlashi mumkin 
bo'lgan o'zaro bog'langan tizimlar va IoT qurilmalarini ishlab chiqish uchun zarurdir.