Yo. Abdullayev, T. Qoraliyev, sh. Toshmurodov, S. Abdullayeva

[128].  Yirik hajmdagi DS – rasmiy depozit, lekin amaliyotda qarz 

bo‘yicha berilgan «tilxat»ning bir turidir. Bu tilxat foydalanilmayotgan 

ortiqcha mablag‘ga ega yirik kompaniyalardan, yuqori daromadli 

shaxslardan va nihoyat, Markaziy bankdan ma’lum bir muddatga 

ma’lum miqdorda qarz olish uchun beriladi. DS – foizli tilxat bo‘lib, 

olinayotgan qarzning muddati va hajmiga qarab, kelishilgan holda foiz 

---

 

217

stavkasi o‘rnatiladi. Yirik hajmdagi DSlaridan qisqa muddatlarda, 

asosan bir haftadan to bir yilgacha muddatlarda foydalaniladi. Uning 

afzalligi shundaki, bunday DSni ro‘yxatdan chiqarish muddati kelgun-

cha ikkilamchi bozorda bir necha marta sotilishi mumkin. Shuning 

uchun ham, uni «o‘tkazma» DSti deyiladi. Foiz stavkasi o‘rnatilgan DS 

lari barcha yirik hajmdagi DSlarning 4/5 qismini tashkil qilib, ularni 

chiqarishdan asosiy maqsad, foiz daromadi olishdir. 

Masalan, agar bank 100 000 dollarlik qiymatga ega olti oylik DS ni 

sotib oluvchi xaridorga yillik 8% miqdorida foiz stavkasi va’da qilsa, 

depozitor 6 oydan so‘ng quyidagi mablag‘ga ega bo‘ladi. 

 

 

 

 

 

   

 

Misolimizda: 

 

180 kun 

·

0,08 

Xaridorga 

to‘lanadigan 

summa 

= 100000  + 100000 

·

360 

= 104000 

$

 

Demak, xaridor 6 oyda 4000 dollar foyda topadi. Hisobdan 

chiqarish muddati bir yildan ortiq bo‘lgan DSlaridan depozitor har 6 

oyda foiz daromadi oladi. 

Depozit bozorining 20 foizini tashkil qiluvchi o‘zgarib turuvchi foiz 

stavkasi bilan chiqarilgan DSlari ma’lum bir muddat ichida qayta ko‘rib 

chiqiladi. 

Yangi foiz stavkasi depozitlarning ikkilamchi bozorida qo‘llanila-

yotgan foiz stavkasi asosida yoki banklararo o‘rnatiladigan «libor» foiz 

stavkasi asosida o‘rnatiladi. 

DSlarini sotuvchi bank foyda keltiruvchi qarz mablag‘lariga ega 

bo‘ladi, chunki depozitlar uchun rasmiy zaxira talablari o‘rnatilmagan. 

Yirik banklarning chek hisob raqamlari uchun esa 10 foizlik zaxira 

talablari o‘rnatilgan. 

Bundan tashqari, DS larining hisobdan chiqarish muddatlari turlicha 

bo‘lgani va bu muddatdan oldin hisobdan chiqarish qonun bilan 

taqiqlanganligi tufayli, bank depozitlarining mustahkamligi va 

barqarorligi ta’minlangan. Lekin yirik hajmdagi DSlarning foiz stavkasi 

o‘zgarishiga bo‘lgan sezuvchanligi yuqori bo‘lganligi tufayli bunday DS 

Xaridorga 

to’lanadigan 

summa 

 

=

Asosiy 

summa 

 

+  

Hisobdan 

chiqquncha 

kunlar soni

 

· 

Yillik foiz 

stavkasi 

Asosiy 

summa

 

 

·

Bir yildagi kunlar soni 

---

 

218

laridan muntazam foydalanuvchi banklar daromadining doimo 

mustahkam bo‘lishini ta’minlash maqsadida ish olib borishlari (hatto 

foizlarni sug‘urtalash usullaridan foydalanishlari mumkin) lozim. 

[129]. Depozitlar bank mablag‘larini tashkil qilishning asosiy man-

bayidir. Ammo bankning kreditlari va investitsiyalarini qoplash uchun 

depozitlar hajmi yetarli bo‘lmasa, bank boshqaruvchisi qanday tadbir-

larni amalga oshirishi lozim, degan savol yuzaga keladi. Bunda bank o‘z 

mablag‘larini nodepozit qo‘yilmalar hisobiga to‘ldiradi. 

Hozirgi vaqtda jahon amaliyotida nodepozitlarning quyidagi turlari 

bank mablag‘lari manbayining asosiylari hisoblanadi: 

 

kapital bozoridagi yirik hajmdagi qisqa muddatli depozit 

sertifikatlari; 

 

banklararo depozitlar; 

 

qayta sotib olish sharti bilan banklarning qimmatli qog‘ozlari 

hisobidan ularga Markaziy bank tomonidan beriladigan qarzlar; 

 

kliring chek hisobvaraqlari. 

Bank boshqaruvchisi bank mablag‘larini tashkil qilish bilan 

passivlarni boshqaradi. Shu maqsadda boshqaruvchi mijozlar talabini 

qondirish uchun qancha miqdorda va muddatga depozit mablag‘lar 

kerakligini, uning qaytarilishini ta’minlashni hisoblab chiqishi lozim. 

Bu o‘rinda Markaziy bankning qisqa muddatli qarzlari ancha qo‘l 

keladi. Chunki bu qarzlar Markaziy bankning boshqa banklar mablag‘-

lari jamlanib, saqlanadigan majburiy zaxiralar fondidan olinadi.