Yo. Abdullayev, T. Qoraliyev, sh. Toshmurodov, S. Abdullayeva

62-jadval. 

Erta diagnostika va riskni baholash 

21F1

)

 

 

Mamlakat 

Nazorat  

organi  

Tizim 

Tizim joriy 

qilingan yil 

Tizim toifasi 

Fransiya 

Bank  

komissiyasi 

ORAP 1997 

Masofadan 

monitoring (MM) 

Germaniya 

Federal 

nazorat organi 

BAKIS 1997 

Moliya 

koeffitsiyentlari va 

guruhlab tahlil 

qilish tizimi 

Italiya Italiya 

banki 

PATROL 1933 

MM, baholashning 

reyting tizimi 

Niderlandiya 

Niderlandiya 

banki 

RAST 1999 

Riskni baholashning 

yalpi tizimi 

 

Angliya  

Moliya 

xizmatlarini 

boshqarish 

RATE 1998 

Riskni baholashning 

yalpi tizimi 

AQSh 

Barcha 

nazorat  

organlari 

CAMELS  

1978 

Tekshiruv natijalari 

bo‘yicha joyida 

reyting berish. 

 

 

texnik ta’minot darajasi; 

 

pul va inson omili. 

  Xalqaro hisob-kitoblar bankida o‘tkazilgan tadqiqotga ko‘ra 

diagnostika tizimini shakliy belgilariga qarab to‘rtta keng toifalarga 

ajratish mumkin: 

 

banklarni baholashning reyting tizimi; 

 

moliyaviy koeffitsiyentlar va guruhlab tahlil qilish tizimlari; 

 

bank riskini baholashning yalpi tizimlari; 

 

statistik modellar. 

Qator tizimlardan foydalanish, hech bo‘lmasa, ulardan bittasining 

muammoli bankni aniqlab berishi ehtimolini oshiradi. Tizimlar sifatini 

baholashda asosan kompyuter yordamida amalga oshiradilar. Ularning 

ayrimlarida ekspert xulosalar asosiy o‘rin tutsa, boshqalarida kompyuter 

dasturlarining hisob-kitoblari ustunlik qiladi. 

[302]. Reyting asosan, bankning yillik faoliyati natijalari asosida 

beriladi. Banklarni baholash (audit)ning bugungi kunda xalqaro 

amaliyotda o‘rin olgan usullaridan biri «CAMEL» reyting tizimidir.  

1978 yilda AQSh banklaridan biri bo‘lgan «Sheshunoff Bank» ning 

                                    

1)

 Qarang: BPK, 2001, 12-son, 14-bet 

---

 

474

ekspertlari bank faoliyatini quyidagi 7 guruh omillar asosida tahlil qilish 

va baholash uslubini ishlab chiqdilar: 

 

bankning o‘sishi (rivojlanishi); 

 

bankning kategoriyasi (bank faoliyatining ma’lum guruhga 

kirishi); 

 

risk darajasi yuqori bo‘lgan sohalarga investitsiyalar; 

 

bankning ishonchliligi (uning «kapital» mavqeyi); 

 

muammoli kreditlar summasi va tendensiyalari; 

 

daromad manbalari, boshqa banklarga nisbatan umumiy 

foydalilik; 

 

yirik «beqaror» majburiyatlar bo‘yicha bankning darajasi. 

Bank mutaxassislari ushbu omillarning barchasini muhim deb 

bilgan holda, ulardan oxirgi 5 tasi (4, 7-chilari) ga alohida e’tibor 

beradilar va ularning bosh harflari birlashtirilib «CAMEL» - omillar deb 

yuritila boshlandi. 

Shunday qilib, banklar faoliyatini baholashning «CAMEL» reyting 

tizimiga asos solindi. Ushbu baholash uslubiga ko‘ra omillar 

quyidagicha tavsiflanadi ( 63-jadval). 

Ushbu besh tarkibiy qism aniqlangach, bankning yakuniy umumiy 

reytingini belgilash imkoni tug‘iladi. 

«CAMEL» reyting tizimining asosiy jihatlari quyidagilarda 

ko‘rinadi: 

 

«CAMEL» tizimi, ko‘proq masofaviy nazoratga asoslangan 

yevropacha usuldan farqli o‘laroq, joyida tekshirishga asoslangan 

bo‘lganligi sababli, banklarni tashqi audit qilishda juda ham qo‘l keladi. 

 

Mazkur tizim AQSh tijorat banklari faoliyatini nazorat qilishda 

qo‘llaniladigan andozalashtirilgan reyting tizimi bo‘lib, aniq va 

mukammal bo‘lganligi sababli, foydalanish uchun qulaydir. 

Ushbu tizim orqali tijorat banklari moliyaviy mustahkamligining 

asosiy komponentlari: 

–  kapitalning yetarliligi (S); 

–  aktivlar sifati (A); 

–  bank menejmenti (M); 

–  daromadlilik (E); 

– likvidlik (L) tahlil etilishi natijasida bankning moliyaviy 

mustahkamligini har tomonlama to‘laqonli tahlil qilish va baholash 

mumkin. 

 

---

 

475