|
9-bob. BANK FOIZI VA FOIZ STAVKALARI
9.1. Bank foizi va undan foydalanish mexanizmi
[279]. Ssuda foizi vaqtincha muddatga berilgan qiymatdan
foydalanganligi uchun to‘lanadigan o‘ziga xos to‘lovdir. Uning
to‘lovchisi ham, ta’minot manbayi ham mijoz va uning foydasi
hisoblanadi.
Ssuda foizi turli ko‘rinishlarda bo‘lib, ularni bir qator belgilar
bo‘yicha tasniflash mumkin (60-jadval).
60-jadval.
Ssuda foizining turkumlanishi
№
Tasniflash
belgilari
Ssuda foizi turlari
1.
2
Kredit shakllari
bo‘yicha
Tijorat krediti bo‘yicha foiz
Bank foizi
Iste’mol krediti bo‘yicha foiz
Lizing shartnomalari bo‘yicha foiz
Davlat krediti bo‘yicha foiz
2. Kredit
tashkilotlari
bo‘yicha
Markaziy bank hisobiga foiz
Lombard krediti bo‘yicha foiz
Bank foizi
3. Investitsiyalar
turi
bo‘yicha
Aylanma mablag‘lar uchun berilgan kredit
bo‘yicha foiz
Asosiy fondlar uchun berilgan kredit bo‘yicha
foiz
Qimmatli qog‘ozlarga investitsiyalash uchun
berilgan kredit bo‘yicha foiz
4. Kreditlash
muddatlari
bo‘yicha
Qisqa muddatli ssuda foizi
Uzoq muddatli ssuda foizi
o‘rta muddatli ssuda foizi
5. Kredit
tashkilotlarining
operatsiyalari turlari
bo‘yicha
Depozit foizi
Ssuda foizi
Banklararo kredit foizi va boshq.
Bank foizi kredit munosabatlariga kirishgan ikkita subyektning
bittasi bank bo‘lsagina vujudga kelishi mumkin.
Shuni ta’kidlash lozimki, kredit tashkiloti ssudani asosan o‘zining
emas, balki jalb etilgan mablag‘lar hisobidan beradi. Vaqtincha bo‘sh
bo‘lgan pul mablag‘larini qayta taqsimlashdagi vositachilik faoliyati
uchun bankning olgan daromadi kompensatsiya rolini bajaradi. Bank
446
aktivlari zimmasidagi majburiyatlarning bajarmaslik riski omonatchilar
passivlari oldidagi majburiyatlarning bajarmaslik riskining oshishiga
olib keladi. Shunday qilib bank ssudalar bo‘yicha to‘lay olmaslik riskini
o‘z zimmasiga oladi.
Foiz siyosati nafaqat pul-kredit siyosatini muvofiqlashtirishda,
shuningdek, kredit munosabatlarini boshqarishda ustuvor iqtisodiy
vosita vazifasini bajaradi.
[280]. Bank foizidan foydalanish mexanizmi deganda ssuda foizi
siyosatini olib borishda va uni amaliyotga joriy qilishda qo‘llaniladigan
vositalar, choralar to‘plami tushuniladi. Ularning ayrimlari quyidagilar
hisoblanadi:
foiz darajasini shakllantirish usullari;
foiz stavkalarini tabaqalashtirish mezonlari;
Markaziy bank tomonidan foiz me’yorlarini muvofiqlashtirish
usullari;
foizlar bo‘yicha o‘zaro to‘lovlar va undirishlar tartibi;
foizni to‘lash manbalari;
qarz oluvchilar manfaatlarini himoya qilish tizimi bilan foiz
o‘rtasidagi bog‘lanish;
kredit tashkilotining daromadi va xarajatini shakllantirishda
foizning o‘rni.
Bu mexanizm, bir tomondan, foizni tovar ishlab chiqarish iqtisodiy
kategoriyasi sifatida ifodalasa, ikkinchi tomondan, uning foiz siyosatini
olib borish maqsadiga bog‘liq ekanligini ifodalaydi. Amaliyotda
aksariyat hollarda uning iqtisodiy tabiatiga qarama-qarshi subyektiv
ustuvorlik namoyon bo‘ladi. Bozor munosabatlarigacha, ya’ni xo‘jalik
mexanizmi amal qilgan davrda bank foizidan foydalanish asosan
davlatning xo‘jalik yuritish siyosatiga bo‘ysungan holda amalga oshgan.
Bu siyosat o‘zgarishi bilan bank foizidan foydalanish mexanizmi ham
o‘zgargan.
Bugungi kunda bank foizining quyidagi mexanizmlaridan
foydalanilmoqda:
foiz darajasi kredit resurslariga bo‘lgan talab va taklifdan kelib
chiqqan holda subyektlar o‘rtasida tuziladigan shartnoma asosida
o‘rnatiladi;
ssudalar bo‘yicha foiz stavkalarini o‘rnatishi kredit kelishuvlari
amalga oshirilayotgan aniq sharoitlarga qarab, ya’ni:
– ssuda summasi va uni uzish muddati;
447
– ssuda ta’minotining mavjudligi;
– mablag‘larni jalb qilish sarflari;
– kreditni rasmiylashtirish va nazorat qilish xarajatlari;
– bankni rentabelli bo‘lishini ta’minlash zaruriyati;
– mijozning kreditga layoqatliligi kabilarni inobatga olgan holda
bank va mijoz kelishuvlari asosida amalga oshiriladi.
bankning passiv operatsiyalariga nisbatan foizning ahamiyati
oshib borishi kuchayadi, bo‘sh pul mablag‘larini omonatga qo‘yish
rag‘batlantirilib boriladi;
foizlarni o‘rnatish va undirish o‘zaro kelishuv bitimi asosida
amalga oshirilib, odatda har oy foiz o‘tkazib (to‘lab) turiladi;
kredit jamg‘armalarining yo‘nalishiga qarab foizlarni to‘lash
(o‘tkazish) turlicha bo‘lishi mumkin:
– aylanma mablag‘lari uchun berilgan kreditlar bo‘yicha to‘lovlar
mahsulot tannarxiga qo‘shiladi;
– asosiy vositalar, nomoddiy va boshqa aylanma mablag‘lari
bo‘lmagan aktivlarni sotib olish uchun berilgan kreditlar bo‘yicha
xarajatlar korxona foydasiga qo‘shiladi.
Bank kreditlaridan foydalanganligi uchun to‘langan foiz xarajatlari
MB tomonidan belgilangan qayta moliyalashtirish stavkalari doirasida
soliqqa tortiladigan bazani kamaytiradi. Ammo muddatdan o‘tgan
kreditlar foizi soliq bazasini kamaytirmaydi.
Foiz mexanizmidan foydalanish foizlar bo‘yicha daromad va
xarajatlarning bankning pirovard moddiy manfaatdorligi bilan bevosita
bog‘liqligida namoyon bo‘ladi.
[281]. Ssuda foizida foydalanish mexanizmidagi asosiy unsurlaridan
biri - bu ssuda foizi darajasini shakllanish usuli hisoblanadi. Bozor
munosabatlarining rivojlanish sharoitida, kredit to‘lovlarining
erkinligida, makroiqtisodiyot darajasida foiz uchun o‘rtacha foyda
me’yoriga erishish ustuvor vazifa hisoblanadi. Foizning o‘rtacha foyda
me’yoridan u yoki bu tomonga og‘ishiga bir qator omillar ta’sir qiladi.
Ularni ikki guruhga, ya’ni umumiy va xususiy omillarga bo‘lish
mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
