Yo. Abdullayev, T. Qoraliyev, sh. Toshmurodov, S. Abdullayeva

Kreditning samaradorligi. Bu tamoyil nafaqat kredit summasi va 

foizning bankka qaytarib to‘lashini, shuningdek undan kreditlangan yoki 

moliyalashtirilgan soha, tarmoq, korxona qancha samaradorlikka 

erishganini ifodalaydi. Shu sababli kredit ajratishdan yoki berishdan 

oldin shu kreditning samara berish ehtimolini hisob-kitob qilish zarur. 

Masalan, loyihaga qo‘yiladigan mablag‘ samara bersa, shundagina bu 

loyihaga mablag‘ ajratish kerak. 

Kreditning samaradorligi (K

s

) ishlab chiqarish va uning realizatsiya 

hajmiga (R

h

) bevosita bog‘liq bo‘lib, quyidagicha aniqlanishi mumkin: 

h

h

s

К

R

К

=

 

---

 

317

Buyerda: 

 K

h

 – berilgan kreditning o‘rtacha hajmi. 

Agar korxona kreditlar resursini kam jalb qilib, uning bir so‘miga 

ko‘p mahsulot realizatsiya qilgan bo‘lsa, demak, kreditning samarador-

ligi shunchalik yuqori bo‘ladi. 

Kreditning samaradorligini ta’minlash maqsadida g‘arb mamlakatla-

ri amaliyotida kreditlashning biz uchun yangi qoidasi, ya’ni «5-С» 

qoidasi qo‘llaniladi. Bunga asosan har bir «С» bo‘yicha korxonaning 

faoliyati tahlil qilib chiqiladi va korxona faoliyati talabga javob 

bersagina korxonaga kredit beriladi. Qoidaga binoan «С» harflari 

quyidagi jihatlarni ifodalaydi:  

 

 

 

С1(sharacter) – qarz oluvchining bozordagi obro‘si, uning holatini 

aniqlash. 

 

C2 (capacity) – qarz oluvchining boshlagan ishini oxirigacha yetkaza 

olish, tegishli daromad olish hamda bank kreditlarini qaytarib berish 

qobiliyati. 

 

C3 (capital) – qarz oluvchi sarmoyasining yetarliligi. 

 

C4 (conditions) – mazkur biznesning rivojlanishi yuzasidan shartlar. 

 

C5 (collateral) – garov (kafolat, kafillik, sug‘urta polisi, tovar-moddiy 

boyliklar va boshqalar). 

 

Kreditning differensial yondashuv tamoyili ham uning mohiyatini 

aks ettiruvchi jihatlardan hisoblanadi. Kredit munosabatlarida bank 

barcha mijozlarga bir xilda yondashmaydi. Masalan ishonchli mijozlarga 

kredit uchun ta’minot talab qilmasdan kredit ajratishi mumkin yoki 

ishonchsizroq mijozlardan kredit qiymatidan ancha yuqori qiymatga ega 

bo‘lgan ta’minot talab qilishi mumkin. Kredit to‘lovi sifatida foiz 

o‘rnatish jarayonida ham bank mijozlarga turlicha yondashishi mumkin.  

Har qanday bankning ko‘rsatadigan xizmatlari nuqtayi nazaridan 

uning kredit portfelini tartibga solib turish o‘ta muhimdir. Zero, 

kreditning ba’zi bir turlarini berish qonun bilan chegaralangan, ba’zi bir 

kredit turlari esa umuman taqiqlangan. 

Masalan: 

 

bankning o‘z aksiyasi bilan ta’minlangan kreditlarni berishi 

umuman taqiqlangan, shuningdek, bankning o‘z xodimlariga iste’mol 

krediti berishi ham chegaralangan; 

 

ipoteka kreditining hajmi bank kapitali va daromadi qiymati yoki 

muddatli va jamg‘arma depozitlaridagi mablag‘lar hajmining 70 foizi-

dan oshmasligi lozim; 

---

 

318

 

bir qarz oluvchiga berilayotgan kredit miqdori bank kapitali va 

daromadining 15 foizidan oshmasligi lozim. Yoki qarzdor kredit uchun 

tezda pulga aylantirish imkoniyatiga ega garov berganda, berilayotgan 

kreditning hajmi bank kapitali va foydaning 25 foizini tashkil qilishi 

mumkin; 

 

bank kredit berish jarayonida mijoz bilan kredit shartnomasi 

tuzgunga qadar unga kreditning yillik foiz stavkasi, ya’ni kreditning 

narxi, kredit uchun to‘lanadigan to‘lovlar va soliqlar haqida axborot 

berishi lozim. 

[198]. O‘zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati 

to‘g‘risida»gi qonunining 28 va 34-moddalariga muvofiq korxonalarni, 

tashkilotlarni, muassasalarni, xususan, kichik, o‘rta biznes faoliyati bilan 

shug‘ullanuvchi tadbirkorlarni kreditlash tijorat banklarining asosiy 

vazifalaridan biri hisoblanadi. 

Kredit berish (olish) «O‘zbekiston Respublikasi banklarida kredit 

hujjatlarini yuritish tartibi to‘g‘risida»gi Nizomga muvofiq amalga 

oshiriladi. Ushbu nizom banklar tomonidan beriladigan barcha kreditlar-

ga, shuningdek, unga ochilayotgan kredit liniyalariga nisbatan qo‘llani-

ladi. Bank kreditlarni o‘zining ichki kredit siyosatiga va kredit opera-

tsiyalarini yuritishning umumiy shartlariga muvofiq ravishda beradi. 

Kreditlar yuridik shaxs huquqlariga, o‘z sarmoyasi va mustaqil ba-

lansiga ega bo‘lgan, O‘zbekiston Respublikasining «Korxonalar to‘g‘ri-

sida»gi qonuni tatbiq etiladigan mustaqil xo‘jalik yurituvchi subyekt 

hisoblanadigan korxonalarga taqdim etiladi. Zarar ko‘rib ishlaydigan, 

nolikvid balansga ega bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektlarga kredit 

berilmaydi, ilgari berilgan ssudalar esa belgilangan tartibda muddatidan 

oldin undirish uchun da’voga beriladi. 

Kredit olish uchun korxona yoki tashkilot o‘ziga xizmat ko‘rsatuv-

chi bankka quyidagi hujjatlarni taqdim etadi: 

 

kredit olish uchun ariza; 

 

korxonaning moliyaviy ahvolini aniqlash uchun oxirgi hisobot 

davri uchun buxgalteriya balansi; 

 

biznes-reja; 

 

foyda va zararlar to‘g‘risida hisobot; 

 

aylanma mablag‘larining aylanuvchanligi hisob-kitobi; 

 

boshqa kreditorlardan qarzga mablag‘lar olingani va boshqa 

banklarda erkin mablag‘lari borligi to‘g‘risida ma’lumotnoma. 

 Bu hujjatlar sinchiklab o‘rganilgach, bank xodimi xulosani rasmiy-

---

 

319

lashtiradi, so‘ngra u ilova qilingan hujjatlar bilan birga ko‘rib chiqish 

uchun kredit qo‘mitasiga yuboriladi. Kredit qo‘mitasi o‘z vakolatlaridan 

kelib chiqib, uch kun mobaynida tegishli qaror qabul qiladi. 

Kredit qo‘mitasining ijobiy qaroridan keyin kredit shartnomasi 

tuziladi. Unda quyidagilar ko‘zda tutiladi: 

 

kredit maqsadi va summasi; 

 

kreditni berish tartibi va shakli, kredit liniyasi miqdori va 

haqiqatdagi qarzidan kelib chiqib belgilangan uzish muddatlari; 

 

foiz stavkalari miqdori, ularni hisoblab yozish va to‘lash tartibi; 

 

kreditni berish uchun zarur ma’lumotlar, hisob-kitoblar va boshqa 

hujjatlarning ro‘yxati va ularning davriyligi; 

 

buxgalteriya va ombor hisobi, kreditdan maqsadli foydalanish, 

qaytarish ta’minlanishi holatini joyning o‘zida har chorakda tekshirish 

va boshqa masalalar. 

[199]. Tashkilotga kredit berish alohida hisobvarag‘idan «kredit 

liniyasini ochib» yoki «kredit liniyasini ochmasdan» amalga oshirilishi 

mumkin. 

«Ochiq kredit liniyasi» bilan ssuda berish bankning kafolat maj-

buriyati bilan rasmiylashtiriladi. Bu bilan bank o‘z zimmasiga, o‘zining 

bog‘lanish hisobvarag‘i holatidan qat’iy nazar, kredit shartnomasi bilan 

belgilangan kredit miqdori, kredit berish muddati va limiti doirasida 

korxona yoki tashkilotga kreditni to‘siqsiz berish kafolatlangan maj-

buriyat oladi. 

Bankning kafolat majburiyati ikki nusxada tuziladi, ularning bittasi 

kredit xodimi farmoyishiga binoan balansdan tashqari 9925  – 

hisobvaraqda hisobga olish uchun buxgalteriyaga beriladi, ikkinchisi 

mijozning yig‘majildida saqlanadi. 

«Ochiq kredit liniyasi» bilan kreditga ega bo‘lgan ehtiyoj: 

 

kreditdan foydalanish va uni uzish davriyligi; 

 

moddiy boyliklarni yetkazib berish to‘g‘risida mol yetkazib 

beruvchilar va xaridorlar bilan tuzilgan shartnomalar tahlili asosida 

belgilanadi.