Yo. Abdullayev, T. Qoraliyev, sh. Toshmurodov, S. Abdullayeva

Bankning kredit siyosati – bu kreditlash jarayonida yuzaga 

keluvchi tavakkalchilikni boshqarishda bank rahbariyati tomonidan 

qabul qilinadigan choralar va uslublarni belgilovchi hamda bank 

rahbariyati va xodimlarini kreditlar portfelini samarali boshqarishga doir 

ko‘rsatmalar bilan ta’minlovchi hujjatdir. Boshqacha qilib aytganda, 

kredit siyosati – bank kredit resurslarini joylashtirish sohasidagi qarorlar 

qabul qilish imkonini beruvchi qoida va cheklanishlar majmuyi 

hisoblanadi. 

Bank kredit portfelining tarkibi bankning kredit siyosatini yaqqol 

namoyon qiladi. Agar bankning kredit portfelida noaniqliklar mavjud 

bo‘lsa, bank rahbari bu kredit portfelini qayta ko‘rib chiqishi yoki 

umuman man etishi mumkin. Tijorat banklarining kredit siyosati alohida 

hujjat sifatida ishlab chiqiladi va bank kengashi tomonidan tasdiqlanadi. 

Har bir bank o‘z kredit siyosatini ishlab chiqadi va amalda joriy 

etadi. Bu siyosatni ishlab chiqish va ijro etish yuzasidan javobgarlik 

bank kengashi va boshqaruvi a’zolari, bankning boshqa mansabdor 

shaxslariga yuklatiladi. 

Kredit siyosatining xarakteri bank kredit portfelining tarkibiga, bank 

o‘z faoliyatini amalga oshirayotgan hududning iqtisodiyotiga qarab 

aniqlanadi. Bankning kredit siyosati uning joriy bank strategiyasi va 

iqtisodiy holatiga muvofiqligini ta’minlash uchun bank kengashi 

tomonidan yiliga kamida bir marta tegishli yilning 1 – fevraligacha 

bo‘lgan muddatda qayta ko‘rib chiqiladi va tasdiqlanadi. 

Shunday qilib, bankning kredit siyosatini ishlab chiqish bank 

faoliyatini tartibga solib turuvchi organlar tomonidan belgilangan 

---

 

295

andozalar (standart)ga amal qilish va foyda keltiruvchi kreditlar berishni 

ta’minlovchi mexanizmlardan biridir. Bu siyosat quyidagi masalalarni 

qamrab oladi: 

 

kredit portfelini tuzishdan maqsad, kredit turlari va sifati, ularni 

qaytarib olish (to‘lash); 

 

kredit berishga, uning eng yuqori bahosi va turini aniqlab, 

tasdiqlovchi vakolatli bank xodimi haqida axborot; 

 

kredit boshqarmasi doirasida qaror qabul qilish va ma’lumotlar 

berish majburiyati; 

 

mijozlar tomonidan kredit olish uchun berilgan arizalarni qabul 

qilish tajribasi; 

 

har bir kredit arizasiga ilova qilinishi, shuningdek, kredit ishida 

saqlanishi lozim bo‘lgan zarur hujjatlar (moliyaviy hisobot, garov va 

kafillik shartnomalari va boshq.) 

 

kredit bo‘yicha hujjatlar to‘plamining saqlanishi va tekshirilishi 

uchun mas’ul shaxslarning huquqlari; 

 

kredit ta’minotini (garovni) qabul qilish, baholash va sotishning 

asosiy qoidalari; 

 

kredit siyosati kreditlarga o‘rnatadigan foiz stavkalari va haqlari, 

ularni to‘lash shartlarining (bayoni); 

 

barcha kreditlarga qo‘llaniladigan sifat andozalarining ta’rifi; 

 

kredit qo‘yilmalarining eng yuqori miqdori; 

 

bank kredit qo‘yilmalarining asosiy qismi yo‘naltirilgan hudud 

yoki tarmoq ta’rifi; 

 

muammoli kreditlar bilan bog‘liq bo‘lgan holatlarni aniqlash, 

tahlil qilish va ularni yo‘qotish tajribalari ta’rifi. 

Bank kredit siyosatining talqini ushbu bank uchun juda muhimdir. 

Chunki unda bank xodimi bajarishi lozim bo‘lgan vazifalar o‘z aksini 

to‘liq topadi. Bu siyosat yordamida kredit mutaxassisi ko‘zlagan bir 

qator maqsadlariga, ya’ni daromadlilikni ta’minlash, xatar darajasini 

nazorat qilib pasaytirish choralarini ko‘rish, bank faoliyatini nazorat 

qilib tartibga solib turuvchi organlar talablarini qondirishga erishadi. 

[178]. Kredit siyosati kreditlashning turli ko‘rsatkichlari (kredit 

turlari, iqtisodiyot tarmoqlari, jug‘rofiy hududlar va boshq.) bo‘yicha 

kreditlarning to‘planishi darajasini aniqlash va uni monitoring qilish 

to‘g‘risidagi talablarni o‘z ichiga oladi. Kredit siyosati muntazam 

ravishda rahbariyatga topshiriladigan tegishli hisobotlarni tayyorlashga 

doir talablarni belgilab beradi. 

---

 

296

Kreditni to‘lash muddati uni to‘lashning birlamchi va ikkilamchi 

manbalarini sinchiklab baholash asosida belgilanadi. Bu siyosat rahbari-

yat nuqtayi nazaridan har xil toifa va turdagi kreditlarni to‘lashning 

maqbul dasturlaridan iborat bo‘ladi. Kredit siyosati kreditlar berishning 

maksimal muddatlarini belgilaydi. Bundan tashqari, ushbu siyosat: 

 

kreditning asosiy summasini kredit to‘lash muddatining so‘ngida 

va kredit to‘lashning boshlang‘ich muddati uzaytirilayotganda qaytarila-

digan kredit turlarini berish tartibini; 

 

to‘lovlarni o‘z vaqtida to‘lanishni ta’minlash, mablag‘larning 

qaytarilishi va berilgan kreditlar bo‘yicha qarzni undirib olish bo‘yicha 

chora-tadbirlarni; 

 

kredit berish bosqichida ham, keyingi monitoring bosqichida ham 

jismoniy va yuridik shaxslarning moliyaviy hisobotlariga nisbatan 

qo‘yiladigan talablarni o‘z ichiga oladi. 

Shuni ham qayd etish lozimki, moliyaviy hisobotlarni auditorlik 

tekshiruvlaridan o‘tkazish, naqd pul oqimi va boshqa ma’lumotlar 

bo‘yicha hisobotlarni taqdim etish yuzasidan qo‘yiladigan talablar bank 

kredit siyosatida aniq ifodalanishi, banklar talab qiladigan ma’lumotlar 

esa milliy buxgalterlik hisobi standartlariga (MBHS) muvofiq taqdim 

etilishi kerak. 

Kredit siyosatida potensial qarzdorlarning kredit qobiliyatini (lik-

vidlik, qoplanish, muxtorlik koeffitsiyentlari, kapitallashtirish darajasi, 

garov ta’minoti ekspertizasi va b.) aniqlash uchun ularning moliyaviy 

ahvolini tahlil qilish tadbirlari batafsil yoritiladi. Shu nuqtayi nazardan 

tijorat banki qarzdorlarning kredit qobiliyati mezonlari va ularni 

baholash uslubini aniq belgilab olishi zarur. 

[179]. Kredit siyosatida garov ta’minotiga nisbatan quyidagi talablar 

qo‘yiladi:  

 

eng avvalo, muayyan turdagi qimmatliklar (ko‘chmas mulk, 

avtomobillar va b.) garovi asosida beriladigan ssudalarning maksimal 

miqdori limitlarini o‘z ichiga olishi hamda ta’minlangan ssudalarning 

har bir turi uchun kredit hujjatlari to‘plamini rasmiylashtirish tadbirlarini 

belgilashi; 

 

bu siyosatda garov kreditlashning uni berish vaqtidayoq kreditni 

to‘lash manbasi (naqd pul yoki davlat qisqa muddatli obligatsiyalari 

(xazina veksellari) bilan ta’minlangan kreditlar bundan mustasno) 

hisoblangan yagona asosi bo‘lmasligi belgilab qo‘yilishi; 

 

garovga olingan mulk turiga qarab garov mavzuiga nisbatan 

---

 

297

qo‘yiladigan talablar va kreditning garov qiymatiga nisbatini o‘z ichiga 

olishi; 

 

garov mavzui sinchiklab baholanishi va uning bozor qiymati uni 

sotish lozim bo‘lgan paytda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan zarar o‘rnini 

qoplashi lozimligining aniq yoritilishi; 

 

turli garov toifalarini baholash uslublari batafsil aks ettirilishi 

lozim. 

Bulardan tashqari, kredit siyosati ko‘chmas mulk, ishlab chiqarish 

jihozlari va iste’mol kreditlarini moliyalash uchun beriladigan 

kreditlarni to‘lash hisobiga qarzdor tomonidan bo‘nak to‘lovlarini 

kiritishga doir muayyan talablarni o‘z ichiga olishi zarur. 

Kredit siyosatida kredit monitoringiga nisbatan quyidagi talablar 

qo‘yiladi: 

 

kreditlarni tasniflash tizimining aniq ifodalanishi; 

 

kredit xodimlarining kredit portfelidagi barcha ma’lum bo‘lgan 

salbiy o‘zgarishlar to‘g‘risida rahbariyatga xabar berishlari; 

 

kreditlarning barcha toifalari bo‘yicha «to‘lovsizlik» tushunchasi-

ning aniq ifodalanishi; 

 

foizlarni o‘stirmaslik mezonlari; shuningdek, bank boshqaruvi va 

kengashining tegishli hisobotlariga nisbatan talablarni o‘z ichiga olishi 

lozim. 

Bulardan tashqari, hisobotlarda ahvolning yomonlashishi, yashirin 

zararlar sabablari va sog‘lomlashtirish rejalari batafsil bayon etilishi 

kerak. Bu siyosat qarzlarni qaytarishga doir izchil, bosqichma-bosqich 

chora-tadbirlar ko‘rilishini talab qilish kerak. Rahbariyat Markaziy bank 

tomonidan belgilangan talablarga muvofiq kreditlarni hisobdan chiqarish 

tadbirlarini ishlab chiqish lozim. 

[180]. Kredit siyosatida bank kredit portfelini vaqti-vaqti bilan 

baholashga javobgar bo‘lgan mansabdor kreditlar ro‘yxatini belgilash 

hamda kredit portfeli sifatini aniqlash va tuzatishlar yuzaga keluvchi 

minimal yo‘qotishlar bilan kiritilishi uchun muammoli kreditlarni 

aniqlash uchun zarur bo‘lgan ichki bank kredit tahlili maqsadlarini 

belgilab qo‘yishi lozim. 

Tahlil maqsadlari kredit sifatini aniqlash bilan bir qatorda kreditlash 

jarayonini boshqarish sifatini baholash, jumladan: 

 

tasdiqlangan kredit siyosati muvofiqligini ta’minlash va kredit 

hujjatlarini rasmiylashtirish tartibi; 

 

moliyaviy tahlil; 

---

 

298

 

garovni rasmiylashtirish va baholash; 

 

kreditlashga doir vakolatlarni taqsimlash; 

 

qonunchilik me’yorlariga rioya qilish kabi baholashlarni ham o‘z 

ichiga oladi. 

Bulardan tashqari, kredit siyosati bank xizmatlari va bo‘linmalari 

tomonidan bank boshqaruvi va kengashiga kreditlashning turli jihatlari 

bo‘yicha topshiriladigan kredit portfeli sifati va kredit portfelini 

boshqarish bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa ma’-lumotlarni o‘z ichiga olgan 

hisobotlar turi va davriyligini belgilaydi.