Yo. Abdullayev, T. Qoraliyev, sh. Toshmurodov, S. Abdullayeva

29-jadval. 

Bank balansi va uni tahlil qilish jihatlari 

 

K o‘ r s a t k i ch l a r, % 

№  Banklar  Foyda  

ustav 

fondi 

Ishlaydigan 

aktivlar

8F

1

  

Jalb qilingan 

resurslar 

Naqd pul 

Talab qilib 

olinadigan 

majburiyatlar

Ishlaydiga

n aktivlar 

aktivlar 

Tezkor 

depozitlar 

Passiv 

Banklararo 

zayomlar 

Passivlar 

1 A  34,6 

99,9 

7,1 

90,3 

0,5 

13,3 

2 B  42,5 

101,6 

44,7 

85,6 

14,6 

44,6 

3 C  41,7 

93,1 

59,0 

60,7 

9,9 

29,3 

4 D  43,3 

102,3 

45,8 

91,5 

32,3 

21,4 

5 E  37,9 

78,6 

62,8 

70,2 

10,0 

31,8 

6 F  16,4 

107,5 

152,5 

60,1 

16,2  27,8 

7 G  22,1 

140,1 

43,5 

83,1 

6,3 

53,9 

 

«A» bankda ham ishlaydigan aktivlarning salmog‘i yuqori (90,3%). 

Bu degan so‘z, mazkur bankning qisqa muddatli resurslari juda yuqori 

darajali riskli aktivlarga aylanib qolgan. 

Diqqatni o‘ziga tortadigan boshqacha hol ham mavjud. Qizig‘i 

shundaki, bir koeffitsiyentidan yuqori joriy likvidlikka «E» banki 

erishgan (152,5%). Bu bankning jalb qilingan resurslarni joylashtirishda 

jiddiy kamchiliklarga yo‘l qo‘yganidan dalolat beradi, buni ishlaydigan 

aktivlar salmog‘ining past ekanligi (60,1%) va uning bank rentabelligiga 

salbiy ta’siri (16,4% gina) isbotlab turibdi. 

Bank faoliyatini tavsiflovchi ko‘rsatkichlardan yana biri jalb qi-

lingan resurslardan foydalanish ko‘rsatkichidir. Bu ko‘rsatkich darajasi 

100 foizdan oshishi mumkin va u bir tomondan omonatchilar manfaatini 

himoya qilinishini, ikkinchi tomondan esa bank o‘z mablag‘lari hisobiga 

yuqori riskli aktivlarni sug‘urtalay olish funksiyasini bajara olishidan 

dalolat beradi. Masalan, «G» banki bo‘yicha bu ko‘rsatkich 102,3 foizni 

tashkil qilgan, ya’ni 2,3 foiz ortiqcha. Agar bunday ortiqchalik haddan 

tashqari ko‘p bo‘lsa («J» bankida bu ortiqchalik 40,1 foizni tashkil 

qiladi), u holda bank nafaqat jalb qilingan resurslar bo‘yicha, shu bilan 

birga o‘z resurslari bo‘yicha ham katta talafot (yo‘qotish) riskiga ega 

bo‘ladi. 

Bankning mustahkamligi ko‘p jihatdan resurs bazasining barqarorligi 

                                    

1

 Ishlaydigan aktivlar deganda bankning daromad keltiruvchi aktivlari ko’zda tutilgan. 

---

 

189

va boshqariladigan resurslar (ya’ni, depozitlar, depozit sertifikatlar, bank-

lararo zayomlar) salmog‘i bilan belgilanadi. Shu ko‘rsatkichlar bo‘yicha 

eng yuqori ko‘rsatkichlarga «J» banki (60,2%), «B» banki (59,2%), «G» 

banki (53,7%) erishganlar. Biroq dastavval sanab o‘tilgan ikkita bankda 

boshqariladigan resurslar asosan banklararo zayomlar evaziga shakllangan. 

Bu bankning xarajatlarini ko‘paytiradi, shu bilan birga uning tashqi omil-

larga bog‘liqligini kuchaytiradi. 

Shunday qilib, bank balansini tahlil qilish uchun taklif qilingan 

ko‘rsatkichlar ekspress tahlilni amalga oshirish uchun juda qo‘l keladi 

va bankning faoliyatini, uning rentabelligi va likvidligini baholashda ju-

da kuchli qurol hisoblanadi. 

[115]. Balansdan tashqari moddalar balans aktivlari va passivlariga 

aloqasi bo‘lmagan boyliklar, hujjatlar, topshiriqnomalarni hisobga olish 

maqsadida qo‘llaniladi. Balansdan tashqari moddalar quyidagi bo‘lim-

lardan iborat: 

 

zaxira fondlaridagi pul biletlari va tangalar; 

 

qarzdorlarning muddatli majburiyatlari va ssudalar; 

 

bank tomonidan inkasso uchun va yo‘ldagi hisob-kitob hujjatlari 

asosida kreditlar bilan ta’minlash uchun qabul qilingan hisob-kitob 

hujjatlari; 

 

qat’iy hisobotda turuvchi blankalar; 

 

pul belgilarini muomalaga chiqarishga ruxsatnomalar; 

 

to‘lov uchun akkreditivlar va boshqalar. 

Balansdan tashqari moddalar banklar balansida yakuniy balans 

hisobvaraqlaridan keyin joylashtiriladi. 

Balansdan tashqari moddalar bo‘yicha operatsiyalar bankning moli-

yaviy ahvoli to‘g‘risidagi hisobotlarga kiritilmasa ham, bank uchun 

xatarlidir. Bu xatar ayniqsa mijozning uchinchi shaxsdan olgan kreditini 

bank tomonidan kafolatlanishida o‘z aksini topgan. Agar bank mijozi, 

uchinchi shaxsdan olgan kreditini qaytarish imkoniga ega bo‘lmasa, 

unga kafillik bergani uchun, bank bu kreditni to‘laydi. 

[116]. Bank mablag‘lari manbayi va ulardan foydalanish 

to‘g‘risidagi hisobot quyidagi ikki muhim savolga javob berish uchun 

tuziladi: 

 

bank muayyan bir davrda foydalangan mablag‘larni qayerdan 

olgan? 

 

bank ushbu mablag‘larni nimalarga sarf qilgan?  

Hisobot quyidagilar asosida tuziladi: 

---

 

190

 

Muayyan davr 

mobaynida 

bankka kelib 

tushgan 

mablag‘lar 

= 

Bank 

operatsiyalari 

natijasida 

kelgan 

mablag‘lar 

+

Bank 

aktivlarining 

kamayish 

hajmi 

+ 

Bank qarz 

majburiyatlar

ining ortish 

hajmi 

Muayyan davr 

mobaynida sarf 

qilgan 

mablag‘lar 

= 

Aksiyadorlar-

ga to‘langan 

dividendlar 

+

Bank 

aktivlarining 

ortish hajmi 

+ 

Bankning 

qarz 

majburiyatla-

ri va uning 

kamayish 

hajmi