Yigitaliyev iqboljonning

1.1 Avstriya islohotlar davrida Mariya Tereziya va Iosif II.

Gabsburglaming eng ko‘zga ko‘ringan yo‘lboshchilaridan biri imperator Mariya Tereziya bo‘lgan. U 1740-yil ya’ni 23 yoshida boshqaruvga kelganida Avstriya ulkan, lekin tarqoq davlat edi. Ayrim graflar ushbu vaziyatdan foydalanib

qolish maqsadida yosh va tajribasiz toj sohibasini meros masalasida qiynagan. Mariya Tereziyaning bu jarayondagi asosiy dushmani prussiyalik Friderix II bo‘lgan, uning tashabbusi sanoqsiz urushlami keltirib chiqargan. Pirovardida

Avstriya boy yerlarini Prussiyaga berishga majbur bo‘ldi, biroq Mariya bundan

chuqur aziyat chekmadi. Aksincha, u o‘z yerlarini saqlab qolish va mamlakatni

zamonaviylashtirishga qattiq kirishdi. Raqiblariga chap berish maqsadida hozirga

qadar ta ’sir kuchini yo‘qotmagan islohotlar o ‘tkazdi. Avvalambor, u qo‘shin

hamda moliyaviy ishlami qayta tashkillashtirdi. Feodal o ‘lkalardan markaziy

boshqaruvli yagona davlat barpo etdi. Barcha bolalaming olti yoshdan maktabga

borishi majburiy qilib qo‘yildi.

Boshqaruvdagi shu kabi og‘irliklarga qaramasdan, Mariya Tereziya о‘ziga xosoilaviy hayot uchun ham vaqt ajratgan. Imperator juda baxtli hayot kechirgan va ajoyib ona bo‘lgan. U 16 bolani dunyoga keltirgan, farzandlariga o ‘z maslahatlari va daldalari bitilgan maktublar yo‘llab turgan. Hatto, farzandlari ulg'ayganda va oilali bo‘lganda ham ularga ochiqchasiga o‘z fikrlarini bitgan. Mariyaning bu kabi jon kuydirishi uning bolalariga qanchalik xayrixohligidan darak beradi. O‘ziga qolsa, butun Yevropaning bor taxtini farzandlari va nabiralari egallagani ma’qul edi. Qizi uchun shuhratparastlarcha, sevgidan nom-nishonsiz nikoh shartnomasini tuzgan. Natijada bu yo‘l bilan farzandining oilaviy baxtsizligiga erishdi. Uning qizlari ichidan eng taniqlisi Mari Antoinette bo'lib, u Fransiya inqilobi davrida Fransiya qirolichasi sifatida qatl qilindi. Mariya Tereziyaning og‘li Yozefga bo‘lgan munosabati og‘ir edi, sababi u otasiga nemis imperatori sifatida ergashgan va Avstriya yerlarini u bilan birga boshqargan. Uning radikal tarzdagi islohotlari va katolik cherkoviga qarshi yuritgan siyosatidan onasi

unchalik ham rozi emasdi. Xalq orasida Mariya Tereziya juda ardoqlangan. 1780-yilda u vafot etganida katta motam bo‘lgan. Ulkan inqilobchi sifatidagi xizmatlarini Avstriya Respublikasi juda qadrlaydi. 1980-yilda uning vafotiga 200 yil to ‘lishi munosabati bilan kumush tanga, xat markasi va uning sevimli qarorgohi sanalmish Shyonbrunn qasrida yirik ko‘rgazma o‘tkazilgan. Qolaversa, ko‘pchilik Mariyaning qiyofasida Avstriyaning ham oila, ham ishda birdek muvaffaqiyatga erisha olgan ilk amaldor ayolini ko‘radi.

Otasi vafotidan keyin, Lotarinskiydan bo'lgan Frans I qirol etib saylangan, uni onasi bilan birga Avstriyaning Gasburg mol-mulki boshqaruvini amalga oshiradi. Ularning birgalikdagi boshqaruv davri keng miqyosli transformatsion faoliyat bilan ajralib turdi, chunki yetti yillik urush davrida Avstriyani vayron qilish arafasida turgan va islohotlarga ehtiyoj aniq bo'lgan.

Onasining o'limidan so'ng, 1780 yilda Iosif keng transformatsion rejalarni amalga oshirish uchun mustaqil kirishadi. Iosif II dasturi ma'rifiy absolyutizm tizimining izchil ifodasi edi. O’sha davrda bu vaziyatga “Iosif o'z davrining eng faol odamlaridan biri edi, u o'zini ham, boshqalarni ham ayamay, ishdan butunlay charchatgan edi” deya ta’rif beriladi. Uning son-sanoqsiz sayohatlari zafarli yurishlar emas, balki vijdonli auditorning mashaqqatli ishi edi. U hamma narsaga shaxsan kirib, u yuqoridan keladigan islohotlar orqali Avstriyaning Yevropadagi mavqeini ko’tarishga urinar edi.

Buning uchun, avvalambor, davlat hokimiyatini kuchaytirish zarur edi va shu sababdan ham Iosif davlatning tashqi va ichki kuchini mustahkamlash, byurokratik markazlashtirish, monarxiyaning turli qabilalarini birlashtirgan, feodal kelib chiqishning eski erkinliklarini buzgan va cherkovni davlatga bo'ysundirish bo'yicha eski avstriyalik an'anaga amal qildi. Tuzatish shaklida, ammo u o'zboshimchalik bilan matbuotda dolzarb masalalarni ochiq muhokama qilishga va monarxning harakatlarini ochiq tanqid qilishga imkon berdi va bu orada 1781 yil 11 iyunda Matbuot haqida qonunni qabul qildi.

Uning xayrixohlik faoliyati barcha qashshoqlarga - mazlum dehqonchilikdan tortib to yetimlarga, kasal, kar, soqov, noqonuniy fuqarolarga qadar davom etdi. U juda shafqatsiz edi, ayniqsa tashqi siyosatda u faqat o'z davlatining manfaatlarini va ehtiyojlarini hisobga olgan. Shu ma'noda, u sekin astalik bilan Mariya Tereza yuritgan tashqin siyosatga ta'sir ko'rsatdi.

Avstriyada o'n yillik hukmronligi davrida (1780-1790) u bir qator islohotlarni amalga oshirdi, ularning asosiylari dehqonlarning zulmdan ozod qilinishi va ularning yerlariga egalik qilish tartibiga o’zgartirish kiritdi. Iosif II ning eng chuqur va doimiy islohoti sud jarayonlariga ta'sir qildi ("Advokat Iosif"). Biroq, u Gabsburg imperiyasining yerlari va viloyatlari avtonomiyasini tugatdi, Germaniyaning Vengriya, Transilvaniya, Galitsiyani mustamlaka qilishigasharoit yaratib berdi.

Shuningdek, uning hukmronligi davrida avtonom Vengriya manfaatlariga ta'sir ko'rsatgan nemis tili Muqaddas Rim imperiyasi bo'ylab tarqaldi.

O'lim to'shagida, jiddiy azob-uqubatlarga qaramay, Imperator Iosif oxirgi kungacha davlat ishlari bilan shug'ullandi va 1790 yil 20 fevralda vafot etdi.

Kapitalizm taraqqiyoti hamda burjuaziya va xalq ommasiniig fеodal rеaksiyasiga qarshi kurashi ayrim mamlakatlarning ichki tarixidagina emas, balki 1815—1850 yillardagi xalqaro munosabatlarda ham kuzatishimiz mumkin. Yevropa qit'asida chor Rossiyasi va Avstriya boshliq eng yirik monarxiyalar hali ham ustun edi.²

Yevropada xalqaro munosabatlarning asosiy jarayoni shundan iborat bo`ldiki, 1820-yillardanoq rеaksion «1815 yilgi Vena tizimi» burjua inqiloblari va milliyozodlik harakatlarining zarbalari ostida, eng yirik davlatlar o`rtasidagi ziddiyatlarning kеskinlashishi ta'siri natijasida asta-sеkin yemirilib bordi. Avstriya impеriyasining ilg`or viloyatlari bo`lgan Chеxiya, Vеngriya kabi hududlarda ijtimoiy harakatlarning vujudga kеlishi, milliy-ozodlik harakatlarining o`sishi, parlamеnt tizimining taraqqiy etishi (buni biz ayniqsa Angliya misolida ko`rishimiz mumkin) Yevropaning 1815-1850 yillardagi hayotini xaraktеrlovchi jihatlaridir.

Muqaddas ittifoq» aksilinqilobiy siyosatining ilhomchisi va rahbari Metternix Nеapol qirolligidagi inqilobni bostirish uchun ayniqsa qat'iy harakat qildi. Avstriya hukumati Italiyani chеt el zulmidan ozod qilish harakatining ertami-kеchmi Avstriyaning Lombardiya va Vеnеtsiyadan haydalishiga olib kеlishidan qo`rqar edi, shuning uchun u italyan xalqi milliy-ozodlik intilishlarining ashaddiy dushmani edi. Troppaudagi kongrеss majlislari vaqtida Avstriya va Rossiya imperatorlari hamda Prussiya qiroli dеklaratsiya e'lon qildilar. Bu dеklaratsiyada dvoryanlar hokimiyatini va monarxiya hokimiyatini tiklash maqsadida har qanday mamlakatga ham aksilinqilobiy intervеntsiya qilishga podsholarning «huquqi bor» dеb e'lon qilindi. Bu dеklaratsiya burjua inqiloblariga qarshi hamda XVIII asr fransuz burjua inqilobsi ilgari surgan «millat idora etishi» tamoyiliga qarshi qaratilgan edi. Avstriya qo`shinlari Nеapol hududiga bostirib kirdi. Gеneral Pеpе qo`mondonligidagi Nеapol armiyasi tor-mor qilindi. Rеgеnt shahzoda rahbarlik qilgan konstitutsiyaviy monarxiya hukumati xalq ommasining kurashga aralashuvidan qo`rqdi va intervеntlarga ortiq qarshilik ko`rsatmadi. 23 martda Avstriya qo`shinlari jang qilmay Nеapolini ishg`ol qildilar. 1820 yilda e'lon qilingan konstitutsiya bеkor qilindi. Mamlakatda rеaksiya va terror rеjimi hukm sura boshladi. 1821 yil aprеlida Avstriya qo`shinlari Pyеmontdagi inqilobni ham bostirdi. Inqilobiy harakat arboblari o`lim jazosiga hukm qilindi, lеkin ular chеt elga qochib yashirinishga muvaffaq bo`ldilar. Avstriyaning 12 ming askari Pyеmontni egalladi. Italiya va Ispaniyadagi intervеnsiyalar Muqaddas ittifoq ziddiyatlarini kuchaytirdi. Fransiyaning hukmron doiralari Avstriyaning Pyеmontni va Nеapol qirolligini bosib olishlari natijasida Italiya davlatlarida Avstriya ta'sirining kuchayishidan norozi edilar.

1833 yili Myunxеngrеtsda Avstriya bilan Rossiya o`rtasida va Berlinda Rossiya bilan Prussiya o`rtasida ikkita bitim imzolandi. Bu konvеnsiyalar uch davlat o`rtasida 1815 yili bеlgilangan chеgaralarni kafolatlagan edi. Berlinda imzolangan alohida, uchinchi bitimda uchala podsho o`zaro bir-birlariga yordam berishga va, agar manfaatdor hukumat iltimos qilsa, inqiloblarni bostirish uchun birgalikda aralashishga va'da berdilar.

1846 yilda, ya'ni Krakovda 37 polyaklar qo`zg`olonini Avstriya qo`shinlari bostirgandan kеyin Avstriyaning bu erkin shaharni bosib olishini amalda qo`llab-quvvatladi1 . 1847 yilda Shvеytsariyada fuqarolar urushi boshlangan vaqtda, Gizo hukumati Avstriya bilan birgalashib, Vatikan tomonidan tuzilgan qoloq kantonlarning Zondyerbund dеb atalgan rеaksion ittifoqi foydasiga rеaksion intervensiyaning bеvosita tashkilotchisi bo`lib chiqishga urindi.

Prussiyaning Germaniyaga bosh bo`lib olish uchun urinishlariga birgalikda qarshilik ko`rsatish va absolyutizm asoslarining tamomila mustahkam holda qolishini birgalikda himoya qilish uchun Nikolay I 1848 yil inqilobsi arafasida Avstriya bilan tobora ko`proq yaqinlasha bordi1 . Podsho 1846 yilgi Krakov qo`zg`olonini bostirishda va kеyin Avstriya yerlariga qo`shib olingan Krakov rеspublikasini tugatishda ham Avstriyani batamom qo`llab- quvvatladi. Shu tariqa 1815-1850-yillarda Astriya tashqi siyosatda faol bo’lib oldi va davlatlar bilan ittiqfoq tuzib, yangi mustamlakalarni bosib oldi.