Yevrosiyo va mdh xalqlari. Sharqiy slavyan xalqlari

Yevrosiyo va mdh xalqlari. Sharqiy slavyan xalqlari.

R e j a:

1. Etnogenezi, tili va irki.
2. Xujaligi va moddiy madaniyati.
3. Ijtimoiy tuzumi va ma'naviy madaniyati.


Tayanch suzlar:


Axolisi soni va joylashishi. Laxja (dialekt) xususiyatlari. Antrpologik guruxlar. Etnogenezi va etnik tarixi. Kadimgi rus xalkining shakllanishi. Rus, ukrain va beloruslarning kushiluvi. Madaniyatining kelib chikishi umumiyligi va yakinligi.Rus, ukrain va beloruslarning etnik guruxlari.
Tarixiy – etnografik viloyatlar va ularning xujalik, moddiy va ma'naviymadaniyat soxasidagi uziga xos xususiyatlari. Manzulgoxlar va turar joylar, kiyim-kechaklar, transport vositalari, ozik-ovkatlar, mexnat kurollari va osbob-anjomlar. Kishlok jamoasi, patriarxal oilaviy munosabatlari. Marosim va urf-odatlari. Xalk bayramlari. Ma'naviy madaniyat. Folklor va tasviriy san'at. Xristianlikkacha bulgan e'tikodlar.

MDX dagi eng kup sonli tili va madaniyati bir-biriga yakin asosan rus, ukrain va belorus xalklaridan iborat sharkiy slavyanlar MDX axolisining deyarli turtdan uch kismini tashkil kiladi.

Irkiy jixatdan ular katta yevropoid irkiga oid bulib, uzaro bir necha tiplarga bulinadi. Janubiy Ukraina va Kora dengiz soxillarida yashovchi axoli kora kosh va kora kuzli atlanto- kora dengiz tipiga kiradi. Sharkiy Yevropa tekisliklarida istikomat kiluvchi rus, ukrain va beloruslar malla rang tipidagi irkiy tiplarni tashkil kilsa, shimoliy rayonlarda yashovchi kismi katta yevropoid irkining belomor – baltika tipiga oiddir. Sharkiy viloyatlarda yashovchi ruslarda xatto mongoloid belgilari bir oz seziladi.
Sharkiy lsavyan til turkumiga kirgan rus tili ikki shevaga bulingan: biri shimoliy rus va ikkinchisi janubiy rus shvalaridan iborat, fakat talaffuzi bilan farklanadi. Ukrain va belorus tillari xam rus tiliga ancha yakin. Uchalasi xam Xind-Yevropa til oilasining slavyan turkumining sharkiy slavyan shoxobchasini tashkil kiladi.
Uzlarining kelib chikishi, tili va madaniyati bilan sharkiy slavyanlar Yevropadagi garbiy va janubiy slavyanlar bilan kup umumiylikka ega. Ammo xozirgacha ularning etnogenezi eng murakkab xal kilinmagan muammolar bilan tula. Chunki xozirgacha umuman slavyanlarning kelib chikishi tulik anklanmagan. Bu masala xatto bir necha nazariyalar va chalkash muloxazalar mavjud.
Arxeologik kashfiyotlarga karaganda slavyanlarning etnogenezi eramizdan avvalgi 111-11 ming yilliklarda Markaziy, Shimoliy va Sharkiy Yevropada paydo bulgan Xind-Yevropa kabilalari bilan boglik. Slavyanlarning kadimgi ibtidoiy makonlari Urta Dnepr buylari va Yukori Dnestr, Shimolida Karpat etaklari va Visla voxasida joylashgan. Oder va Elba kirgoklarida xam slavyanlar Kora dengiz shimoliyda joylashgan “antlar” nomi bilan tilga olinadi. Keyinchalik slavyan kabilalari ancha aktiv ravishda tevarak-atrofga kuchib Yevropaning kup kismiga tarkaladi. Eramizning birinchi ming yilligi urtalariga kelib sharkiy slavyanlar Sharkiy Yevropaga joylasha boshlaydi. Janub tomon kuchib ular Dnepr buylab Dunay soxillarigacha katta territoriyani egallab olganlar. Shimoliy Garb tomon ketgan kismi letto-litva kabilalri bilan kushnilikda shimolda esa Ilmen va Chud kullariga yetib Volga-Oka daryo artalarida utrok bulib joylashgan.
Shunday kilib eramizning 1 ming yilligi oxirida – 11 ming yilligi boshlarida juda keng territoriyada rus solnomalarida tilga olingan kadimgi kabila turkumlarining birikib aralashib ketishi natijasida kadimgi rus xalki paydo buladi. Bu jarayon okibatda butun sharkiy slavyanlarni kadimgi rus davlati – Kiyev Rusi tevaragida jipslashtiradi. Usha davrda Dnepr buyida joylashgan rus yoki ros kabila itifoki Kiyev davlatining paydo bulishida asosiy rolni uynagan. Bu kabilalarning nomi maxalliy Ros daryosi nomi bilan boglik bulib, rus xalkining nomi xam ana shundan kelib chikkanligi extimol. Kadimgi rus xalki uzining umumiy tili, madaniyati, yozuvi va adabiyotiga ega bulgan.
Feodal tarkoklik, uzaro urushlar va ayniksa XIII asrdagi tatar-mugul istilosi yaxlit rus xalkining shakllanishiga katta gov bulgan. X1U asrdan boshlab kadimgi rus elati zaminida uchta yakin karindosh, ammo mustakil – rus, ukrain va belorus xalklari shakllana boshlaydi. Keyinchalik buyuk Moskva knyazligi atrofida jipslashgan rus xalki markazlashgan davlatga ega bulib, rus adabiy tilini paydo kiladi. XU1-XVII asrlardan boshlab Moskvaning siyosiy ta'siri kuchayib, kudratlashgan rus davlati kam axoliga ega shimoliy va janubiy rayonlarga, Ural va Sibir tomonlarga uzluksiz ravishda bostirib kirib, uzining etnik territoriyasini ancha kengaytirdi. Ruslar kuyi Volgabuyi va Shimoliy Kavkazni xam egallaganlar. XVII1-X1X asrlarda Rossiya chegarasi Baltika buyi, Kora dengiz soxillari, Zakavkazye, Urta Osiyo, Kozogiston va Uzok Shark rayonlarigacha chuzilgan va ruslarning ayrim kismi kuchib borib joylashgan. Ular maxalliy xalklar bilan yakinlashib xujalik va madaniy jixatdan tub axoliga zur ta'sir kursatganlar, uz navbatida boy maxalliy xujalik tajribasiga va madaniyat yutuklarini uzlashtirganlar.
Ruslarning juda keng territoriyada turli tabiiy sharoitlarda joylashganligi ularni ikkita katta turkumga – shimoliy va janubiy rus (velikorus) larga bulinishiga sabab bulgan. Ular fakat tili, ya'ni suzida “u” yoki “o” ishlatilishi bilan fark kiladilar. Utmishda moddiy va ma'naviy madaniyatida xam ba'zi farklovchi xususiyatlarmavjud bulgan. Asrlar davomida ruslar, yukorida kayd kilinganidek, Volga orkasiga, Ural va Sibirga asta-sekin siljib gayri tabiiy sharoit va elatlar orasiga tushib maxalliy madaniyatni singdirib, uziga xos etnografik guruxlarni paydo kilganlar. Masalan, shimolga Ok va Barensev dengizlari soxillariga kuchib borgan pomorlar asosan dengiz ovi va balikchilik bilan shugullanib uziga xos madaniyat va maishiy turmush yaratganlar. Janubiy va sharkiy chegara rayonlariga joylashtirilgan xarbiy xizmatdagi ruslardan “kazak” deb nom olgan maxsus etnografik guruxlar (don kazaklari, ural kazaklari) paydo bulgan edi. Urta Ural urmonlarida joylashgan Kerjaklar: Pechora pastki okimidagi pustozerlar va ustilemlar: Kaluga – Bryansk – Orlov urmonlaridagi polexlar: Sibir va shimoldagi starojil axolisi (kolimaliklar, russko-ustinliklar, markovichilar, kamchadallar) kabi mayda gurux ruslar xam uziga xos madaniy-maishiy xususiyatlarini saklab tevarak-atrofdagi xalklarning madaniy an'analarini kabul kilib olganlar.
Ayrim etnografik guruxga staro obryadliklar (Altoydagi “polyaklar”, Kozogistonning Buxtarma daryosi soxillaridagi “kamenshiklar”, Zabaykalyedagi “semeyskiylar”) ni kiritish mumkin.
Ruslardan keyingi MDXdagi eng katta millat ukrainlar bulib, ular asosan Ukrainada joylashgan. Ukrainadan tashkarida, kupincha kushni Rossiya rayonlarida (Voronej, Rostov viloyatlarida, Krasnodar ulkasida), Moldaviyada, Urta Osiyo respublikalarida va Kozogistonda 6 millionga yakin ukrainlar yashaydi. Chet ellarda Ayniksa AKSH, Kanada va Argentinada yashovchi ukrainlarning soni 1,6 mln.dan ortik.
Ukrain xalki xam ruslar va beloruslar singari konu karindosh sharkiy slavyan kabilalaridan tashkil topgan kadimiy umumrus elatlaridan ajralib chikkan etnosdir.
Ukrain xalkining shakllanishi Urta Podneprovye rayoni – Kiyevshina markazi bilan bir kancha vilotyalarning jipslashishi orkali ruy beradi. Buyuk Litva knyazligi chegarasida belorus xalki shakllana boshlagan edi. Mazkur jarayon chet el istilochilari bilan milliy ozodlik uchun kurashda namoyon bulgan.
Ukrain va belorus axolisi ancha zich yirik territoriyada joylashgan bulib, ular ruslardek mayda etnografik turkumlarga bulinmagan. Sharkiy toglik rayonlarda yashovchi axoli – lemkalar, gusullar va verxovinlar, Polesedagi poleshuklar ba'zi xususiyatlari bilan ajralib turadi, xolos.
Shunday kilib, XU1 asrga kelib ukrain xalkining shakllanishi tugallanadi. Keyingi asrdan boshlab asta-sekin ukrain burjua millati paydo buladi va XVII-XVII1 asrlarda Ukraina bilan Rossiyaning kushilishi natijasida milliy shakllanish kuchayadi. Utgan asrning urtalarida krepostnoylik xukuki bekor kilinganidan sung mazkur jarayon tugallangan edi. Ukrainada sovet xokimiyati urnatilishi bilan ukrain sosialistik millati yuzaga keladi. Yangi tarixiy birlikning tulik yakunlanishi uchun kadimiy ona yurt yerlarini kaytadan kushib olish muxim axamiyatga ega buldi.
Beloruslar xam asosan Belorusiya territoriyasida joylashgan bulib, ozgina kismi kushni Rossiya, Kozogiston va Boltik buyi respublikalarida yashaydi. Beloruslarning etnik negizini sharkiy slavyan kabilalari bilan birga kisman aralashib ketgan litvalik etnik elementlar tashkil kiladi. 1X asrlarda mazkur kabilalar boshka sharkiy slavyanlar bilan birga Kadimiy rus davlatiga kirib kadimiy rus xalkining tarkibiy kismini tashkil etgan. Bu davlat inkirozga uchragandan keyin belorus yerlari Buyuk Litva knyazligiga kushiladi. 1569 yilda esa Rech Pospalita ixtiyoriga utadi. Chet el boskinchilariga karshi kursha jarayonida belorus xalki shakllanib XU1 asrda birlik yuzaga keladi. XVII1 asrda belorus yerlari Rossiyaga kushiladi. Belorus xalki ichida ayrim etnografik guruxlar xam saklangan bulib ular ba'zi maishiy turmush va madaniy xususiyatlari bilan ajralib turadi.
Albatta sharkiy slavyan xalklarining kelib chikishi, tili va joylanishidagi umumiyliklar ularning xujaligi,maishiy turmushi va madaniyatida xam uz aksini topgan. Rus, ukrain va beloruslarning xayotida umumiy belgilarning shakllanishida shubxasiz umumiy geografik sharoit xam muxim axamiyatga ega. Ular uzlarining kadimgi ajdodlarini dexkonchilik madaniyatini meros kilib olganlar. Bu yerda dexkonchilik eramizdan avvalgi 1U ming yilliklarda paydo bulib butun viloyatlarga, shimoliy Tayga urmonlariga, janubiy dashtga tarkalgan. Oddiy bir tishli omoch-raladan to ikki tishli omochga va murakkab gildirakli pluggacha ega bulganlar. Donni urok va chalgi bilan urganlar. Ular asosani javdar, suli, arpa, bugdoy, holgom, dukkakli ekinlar, keyinrok makka, tomat, kungabokar va kartoshka ekkanlar. Texnika ekinlaridan zigirpoya va kanop ekilgan. Sharkiy slavyanlarda chorvachilik dexkonchilik bilan boglik bulgan. Chorva mollardan koramol, kuy-echki, chuchkaot va parranda saklaganlar. Moldan ishchi kuchi sifatida xamda gusht, sut, yog va terisi uchun foydalanganlar. Ukrainada ayniksa Karpat rayonlarida kuychilik asosiy xujalik soxasi xisoblangan. Daryo va dengiz soxillarida yashovschi axoli balikchilik, shimolda va Sibirda ovchilik, urmonlarda esa asalarichilik bilan shugullanganlar, asta-sekin Sharkiy Yevropa axolisida uziga xos kompleks xujalik-dexkonchilik va chorvachilik bilan ovchilik, terimchilik va balikchilik paydo bulgan.
Dexkonchilikda tuprok va iklim sharoitiga karab ikki xil tipni ajratish mumkin. Dasht va urmonli dasht zonasida dam berilgan partav yerli xujaliklar keng tarkalgan. Urmon joylarda boshkacha kompleks tipdagi xujaliklar yuzaga kelgan. Ular xam ochik partav yerlardan, xam urmon ichidagi daraxtlarni kuydirib ochilgan yerlardan foydalangan. Ikki – uch foydalangandan sung bu yerlar ozib kuch-kuvvati kolmagach, yangi yerlar ochilgan. X1-XII asrlardan boshlab uch paykalli almashib jkish joriy kilingan.
X1X asrda ovchilik va balikchilik dastlabki axamiyatini yukotib yordamchi xujalik yoki xavaskorlik soxasiga aylangan. Ammo ovbop xayvonlar va baliklar kup bulgan joylarda katta kul va urmonlarda xujalik muxim urinni egallab kelgan. Ayniksa, kambagal dexkon xujaliklarida turli urmon mevalari, yongok, kuzikorin xar xil yemishli usimliklarni terib ovkatga ishlatilgan.
Kapitalimz tarakkiy kilishi bilan natural xujalik yemirilib, kup xunar-kasblar inkirozga uchradi. Industrial xujalikning paydo bulishi rus, ukrain va belorus xalklarining xayotida, ularning turmush tarzida jiddiy uzgarishlarga olib keldi.
Axolining joylanishi, kishlok tiplari va uylari, ularning xususiyatlari geografik sharoit, ijtimoiy, siyosiy va iktisodiy faktorlar bilan belgilanadi. Xozirgi sharkiy slavyan xalklarining joylashishi shaxar va kishlok tipida namoyon bulib, ular orasidagi tafovut kun sayin kamayib bormokda, kishloklar yiriklashib, ularning kurilishi, obodonlashishi shaxarga yakinlashgan. Ammo kup kishloklarning arxitekturasi, kurilish va tipologiyasida an'anaviy belgilar xam saklanib kolgan. Rossiya va Ukrainaning janubiy viloyatlari juda katta, bir necha ming xovlili kishloklar daryo buylarida joylashgan, markaziy viloyatlarda urtacharok, 10-15 dan 100-150 xovliga yakin, shimolda esa kichik, bir necha xovlili kishloklar mavjud. Dasht viloyatlarda axoli uzunasiga yul buylab, kucha kvartal tipida yoki chalkash kuchalardan iborat tup uyli kishloklarda istikomat kilgan. Bunday an'anaviy kishloklar katorida yoki urnida yangicha kurilish inshootlari keng mikyosda olib borilishi urushdan keyin asosiy tendensiya buldi.
Janubdagi uylar an'anaviy tipda somon, yogoch, loydan kurilib, oklangan. Odatda ular ikki-uch xonali bulib, xovlida xujalik inshootlari tiklangan. Markaziy rus viloyatlarida yoki Belorus urmonlarida asosiy kurilish materialli yogoch bulganligi tufayli kuprok pastrok, yogoch uylar tiklangan, xujalik inshootlari uyga yakin kurilgan. Shimoldagi uylarning xususiyati aksincha turar joy xonalari va xujalik xujralari xammasi bir joyda joylashgan, kompleks katta dabdabali xovlilardan iborat. Uylarning jixozlanishi deyarli bir tipda bulgan.
Xalklarning etnografik xususiyatlari kuprok milliy kiyimlarda namoyon buladi. Yakin davrlargacha sharkiy slavyanlarning xalk kiyimlari uyda tukilib tikilgan. Uzlari zigirpoya va kanop ustirib tolasidan ip yigirganlar. Jun va teridan turli kiyimlar tikkanlar. Kuy terisidan pustin (kojux yoki shuba) tikib kiyilgan. Ayollarning kuylak va ichki kiyimlari turli xilda. Kiyim tikishda yomon kuz, yovuz kuchlardan saklaydigan turli irimlarga rioya kilganlar. Bayram va tuy, motam kiyimlari xar xil bulgan.
Shuni aloxida kayd kilish lozimki, ilgari turli kiyimlarning xar xillari turli kadimiy etno – madaniy guruxlarning joylanishiga tugri kelgan. Masalan, katak-katak yupkasimon kiyim kompleksi xindevropa guruxlari joylashgan xududga tarkalgan. Mazkur kiyimlar odatda yarim jun kushib matodan tikilib rang-barang kashtalangan va bezatilgan
Etnografik jixatdan ayollarning bosh kiyimlari dikkatga sazovor. Masalan, kizlar bilan erga chikkan ayollarning bosh kiyimi va soch urimi jiddiy farklangan. Kizlar bir urim soch koldirgan, nikox faktida kiyiladigan bosh kiyim eng muxim va tantanali odatlar bilan boglik bulgan. Janubiy viloyatlardagi rus, ukrain va belorus ayollari boshiga gulchambarlar takish xamda gulchambar shaklida rumol urash odat bulgan. Ayollar rumol urasa yoki bosh kiyimi kiysa sochini butunlay koplashi zarur bulgan.
Ayol kiyimlaridagi bezaklar xam dlikkatga sazovordir. Turli ornament bilan kashtalangan yoki tiklangan sarpolar muayyan fikrni ifodalaydi.
Xalk ijodi nixoyatda boy va rang-barang bulgan. Asrlar davomida xukmron sinflar kulidagi fan va san'atdan maxrum bulgan savodsiz xalk ommasi barcha badiiy soxalarda ajoyib guzal namunalar yaratgan. Oilaviy marosimlarda, bayram tantanalarida aytiladigan xalk ashulalari va uyinlar utmishdagi va xozirgi kompozitorlar va balet ustalari uchun tuganmas sarchashma bulib kelmokda. Juda boy folklor asarlarida badiiy obrazlar orkali uzok davrlardagi tarixiy rivoyatlar va vokealar, milliy ozodlik kurash goyalari yorkin tasvirlangan. Lirik xis tuygular yumor va satira xalk ijodining turli janrlarida uz ifodasini topgan.
Amaliy san'atda xam xalk ajoyib namunalar yaratgan. Bayramlarda boshka tantanalarda kiyiladigan kiyimlar juda boy va rang-barang nakshlar bilan kashtalangan va tikilgan. Uy-ruzgor buyumlari, sopol idishlar xam turli ornamentlar bilan bezatilgan. XVII1-X1X asrlarda ayrim viloyatlarda jaxonga mashxur badiiy xunarmandchilik markazlari paydo bulgan.

ADABIYOTLAR:
1. Nidеrlе L. Slavyanskiе drеvnosti. M. 1956.
2. Trеtyakov P.N. Vostochno slavyanskiе plеmnе. M. 1953.
3. Etnografiya vostochnoy slavyan. Ochеrki traditsionnoy kulturi. M. 1987.
4. Jabborov I.M. Jahon xalqlari etnografiyasi. T. 1985.
5.O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., «Qomuslar», 2001-2003. 1-2-3-4-5-jildlar. 6..Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi. Toshkеnt, 2001