Yevropaning iqlimi va ichki suvlari

Karpat tog’larining oragrafik sxemasi 5-rasm
КАРПАТЫ. СХЕМА ОРОГРАФИИ


Meseta
Meseta (shuningdek, Iberiya Meseta yoki Kastiliya tog'lari deb ataladi) Ispaniyaning butun hududining deyarli yarmini egallaydi. Bu baland plato shimolda dengiz sathidan 700 m, janubda esa 600 m balandlikda joylashgan.
Plato bir qancha tog‘ tizmalari bilan o‘ralgan, shimolda Kantabriya tog‘lari, Syerra-de-Gata va Syerra-de-Gvadarrama, janubda Serra-Morena va Syerra- Nevada. Bu tog'lar Mesetani Kosta-Verde, Ebro vodiysi, O'rta er dengizi va Andalusiyadan ajratib turadi.


20

Markaziy Yevropa tekisligi

O‘rta Yevropa tekisligining unumdor yerlari Alp tog‘larining shimoli va shimoli-sharqida, Boltiq dengizigacha, Daniya, Finlyandiya janubi, Norvegiya va Shvetsiyaga qadar cho‘zilgan. Sharqda tekislik Rossiya hududi va undan tashqarida joylashgan bo'lib, umumiy uzunligi 4000 km dan ortiq.
Bu erlar odatda tekis bo'lib, oz sonli tepaliklarga ega, bunga Markaziy Rossiya tog'lari ham kiradi. Qishloq xo‘jaligi tekisliklarda keng tarqalgan bo‘lib, atrofida ko‘plab dehqon jamoalari joylashgan.
markaziy massivi Fransiyaning janubi-g'arbiy qismidagi bu tog' tizmasi Allier, Creuse va Luar daryolarining manbai hisoblanadi. Uning taxminiy maydoni 85001 km² eng baland joyi Puy de Sansi (1885 m).
Yevropa daryolari
Yevropa qit'asi hududidan yuzlab daryolar va ularning irmoqlari oqib o'tadi. Quyida ularning eng uzunlari (uzunligi 900 km dan ortiq), shuningdek, eng mashhur va diqqatga sazovorlari sanab o'tiladi.
Volga
Volga - Rossiyaning Evropa qismidagi eng katta daryo. U Rossiyaning markaziy qismidan oqib o'tadi va Rossiyaning milliy daryosi hisoblanadi. Uning uzunligi 3692 km.
Dnepr
Rossiyaning janubi-g‘arbiy qismidan boshlanib, janubdan Belorussiyadan oqib o‘tib, janubi-sharqdan Ukraina orqali oqib, Qora dengizga quyiladi. Umumiy uzunligi 2285 km. Rossiyaning janubi-g'arbiy qismida, Moskva janubida boshlanib, daryo janubi-sharqdan Volga daryosiga oqib o'tadi, so'ngra keskin g'arbga buriladi va Azov dengiziga quyiladi. Umumiy uzunligi 1969 km.
Dunay
Germaniyaning Qora o'rmon hududidan kelib chiqqan bu daryo Markaziy
Evropadan oqib o'tadi, Avstriya, Vengriya, Xorvatiya, Serbiya, Sloveniya, Chexiya


21




va Slovakiya kabi mamlakatlarda. Daryo Ruminiya va Bolgariya o'rtasidagi chegarani tashkil qiladi, keyin Ruminiya hududi orqali Qora dengizga quyiladi. Daryoning uzunligi 2850 km bo‘lib, qit’adagi eng muhim savdo suv yodlaridan biri hisoblanadi.
Luara
Fransiyaning eng uzun daryosi sifatida tan olingan kema qatnovi mumkin bodgan Luara daryosi Markaziy Massif etagidan boshlanadi, so‘ngra markaziy Fransiya bo‘ylab shimol va g‘arbga oqib, Biskay ko‘rfaziga quyiladi. Uzunligi - 1020 km.
Audra
Chexiya Respublikasining sharqidagi tog'lardan boshlanib, daryo janubi- markaziy Polsha orqali g'arbiy va shimolga oqib o'tadi va oxir-oqibat Boltiq dengiziga quyiladi. Uzunligi - 912 km. Italiyadagi eng uzun daryo Alp cho'qqilaridan boshlanib, shimoliy Italiya bo'ylab g'arbdan sharqqa oqib o'tadi va Adriatik dengizida tugaydi. Uning uzunligi 652 km.
Reyn
Shveytsariyaning janubi-sharqidagi tog'larda hosil bo'lgan bu afsonaviy daryo g'arbga oqib oqib, Shveytsariyaning Germaniya bilan shimoliy-sharqiy chegarasini tashkil etadi, so'ngra daryo shimolga qarab quyiladi. g'arbiy Germaniya, u erda bu mamlakatning Frantsiya bilan chegarasini tashkil qiladi va keyin Niderlandiyani kesib o'tadi va Shimoliy dengizda tugaydi.
Daryoning ko‘p sonli irmoqlari barcha yo‘nalishlarda oqib odadi, daryoning umumiy uzunligi 1319 km.
Rone
Shveytsariya Alp tog'laridan boshlanadigan bu tez harakatlanuvchi daryo Jeneva ko'li orqali oqib o'tadi, so'ngra O'rta yer dengiziga quyish uchun janubi- sharqiy Fransiya orqali janubga boradi.
Daryoning kichik irmoqlari barcha yo‘nalishlarda oqadi, umumiy uzunligi 485 km.


22

Tacho

Tagus daryosi Ispaniyaning markaziy baland tog'larida ko'tariladi, so'ngra Portugaliya orqali janubi-g'arbga, so'ngra janubdan Lissabonga oqib o'tadi va u erda Atlantika okeaniga quyiladi. Uning uzunligi 1007 km.
Shennon
Irlandiyaning shimoli-g'arbiy qismidan boshlanib, daryo bir nechta ko'llardan oqib o'tadi, keyin g'arbga buriladi va oxir-oqibat Atlantika okeaniga quyiladi. Uzunligi - 370 km.
Elba
Chexiya Respublikasidan boshlangan Elba daryosi shimoldan Germaniya orqali oqib o‘tadi va Kuxxaven shahri yaqinida Shimoliy dengizga quyiladi. Uning uzunligi 1165 km.
Umumiy ma'lumot . Yevropaning maydoni taxminan 10 million km², shu jumladan. orollar taxminan 730 ming km² (eng yiriklari Novaya Zemlya, Frants- Iosif yerlari, Svalbard, Islandiya, Irlandiya, Korsika, Sardiniya, Sitsiliya, Krit), yarim orollar - Yevropa hududining taxminan 1/4 qismi (Skandinaviya, Pireney, Apennin, Bolqon, Kola va boshqalar). Aholisi 700 millionga yaqin (1980). Yevropaning ekstremal kontinental nuqtalari: shimolda - Nordkin burni, 71° 08 "shimolda kenglik; janubda - Marroki burni, 36°00 "sh.; g'arbda - Roka burni, 9 ° 31" Vt; sharqda - Polarning sharqiy etagida Ural Baidaratskaya ko'rfazi yaqinida, 67 ° 20 "Yevropaning uzunligi dengizlar bilan yuviladi va: shimolda va shimoli-g'arbda - Kara, Barents, Oq va Norvegiya; g'arbda - Boltiqbo'yi va Shimoliy; janubda - O'rta yer dengizi, marmar, Qora va Azov, sharqda va janubi-sharqda chegara ko'pincha Uralning sharqiy etagida, Emba daryosi bo'ylab Kaspiy dengizigacha cho’ziladi. dengizlar , Kuma va Manych daryolari Donning og'zigacha.
Yevropada (fizik-geografik nuqtai nazardan) Sharqiy Yevropani (asosan Yevropa hududi) va G'arbiy Yevropani (asosan xorijiy Yevropa) ajratish odatiy holdir, bu esa o'z navbatida Shimoliy, Markaziy va Janubiy Yevropaga bo'linadi. Yevropa hududining 1/2 qismidan ko‘prog‘ini SSSR (Sharqiy Yevropa), qolgan


23




qismini Andorra, Vatikan, Buyuk Britaniya, Gibraltar, Daniya, Zap egallaydi. Berlin, Irlandiya, Islandiya, Lixtenshteyn, Lyuksemburg, Monako, Niderlandiya, San-Marino, Shveytsariyaning bir qismi, .
Zamonaviy siyosiy xaritasi xorijiy Yevropa Rossiyada Buyuk Oktyabr Sotsialistik inqilobining g'alabasi, 1939-45 yillardagi Ikkinchi jahon urushida fashistik kuchlarning mag'lubiyatga uchrashi, shuningdek, xalq demokratik va sotsialistik inqiloblarining g'alabasi natijasida yuzaga kelgan tub ijtimoiy-siyosiy o'zgarishlar natijasida shakllandi. xorijiy Yevropa mamlakatlari soni. Natijada, Evropada ijtimoiy-iqtisodiy tizimlari tubdan farq qiluvchi ikki guruh mamlakatlar: SSSR bilan bir qatorda Bolgariya, Vengriya, Sharqiy Germaniya, Polsha, Ruminiyani o'z ichiga olgan sotsialistik (Sharqiy Evropa mamlakatlari deb ataladi) shakllandi, Chexoslovakiya, Yugoslaviya, Albaniya va boshqa mamlakatlarni o'z ichiga olgan kapitalistik (G'arbiy Yevropa).


XULOSA
Yevropa Yer sharining shimoliy yarimshari va qisman sharqiy
yarimsharida joylashgan qit’adir. Shimolda Shimoliy Muz okeani, g‘arbda Atlantika okeani, sharqda Osiyo va janubda O‘rta dengizi bilan chegaradosh. Yevrosiyo materigining g‘arbiy qismini o‘z ichiga oladi.
Yevropaning maydoni 10,1 million km², shundan 730 ming km² ni orollar tashkil etadi. Yevropaning materikdagi chekka nuqtalari: shimolda Nordkin burni, janubda Marroki burni, g‘arbda Roka burni, sharqda Qutbiy Ural toghning sharqiy etagi. Yevropa hududining 25%ini yarim orollar tashkil etadi, ularning eng yiriklari Kola, Skandinaviya, Yutlandiya, Bretan, Pirenei, Apennin, Bolqon, Qrim yarim


24

orollari hisoblanadi. Yevropaga qarashli orol va arxipelaglardan eng yiriklari Y angiY erFrans-Io sif

Yeri, Shpitsbergen, Britaniya, Islandiya, Irlandiya, Korsika, Sardiniya, Sitsiliya va Kritdir. Yevropa qirg‘oq chizigdning umumiy uzunligi 38 ming km. Qirg‘oqlari kuchli yemirilgan, dengiz va qodtiqlar quruqlik ichkarisiga kirib borgan.
Tabiati Relyefining aksar qismi pasttekislik va qirlardan, 1/5 qismi togdardan iborat. Yevropa o‘rtacha (300 m chamasi) va maksimal (4807 m, Alp tog‘laridagi Monblan cho‘qqisi) balandligi jihatdan boshqa qit’alardan (Avstraliya bundan mustasno) keyinda turadi. Ba’zi rayonlari (Kaspiy bo‘yi pasttekisligi — 28 m, Shimoliy va Boltiq dengizlari sohili) dengiz sathidan pastligi Yevropa relyefi tektonik tuzilishi va tarkib topishi tarixi jihatidan xilma-xil. Yevropaning sharqiy qismini Sharqiy Yevropa tekisligi egallaydi. Uning yuzasi todqinsimon, tepalik ko‘p, o‘rtacha balandligi 170 metr. Ba’zi joylari 200 m va undan ham balandroq bodib, quyidagi qirlar bor: Valroka burni — Yevropaning g‘arbiy eng chekka nuqtasi. O‘rta Rus, Volga bo‘yi, Dnepr bo‘yi, Volin, Podolsk va boshqalar. Sharqiy Yevropa tekisligi asta-sekin O‘rta Yevropa tekisligiga odib boradi. G‘arbiy Yevropaning katta qismi togdardan iborat. Janubda yosh burmali togdar kodarilib turadi, bular — Pirenei, Alp, Apennin, Karpat, Stara-Planina togdari, Dinara yassitog‘pigi. Yevropaning o‘rta qismi qadimgi togdar — Sevenna, Yura, Gars, Shvarsvald, Sudet va boshqalardan iborat. Qad. togdarga yana Grampian, Pennin, Skandinaviya togdari va Uralni kiritadilar. Yevropa relefining taraqqiyotida pleystotsen muz bosishlarining roli katta. Ko‘p joylarda muzlik izlari hozirgacha saqlangan. Muzlikning asosiy markazi — Skandinaviya, kichikroq markazlari — Britaniya orollari, Alp va Karpat togdari bo‘lgan. Muz qalinligi 2,0—2,5 km ga etgan. Yevropa hududi geologik tuzilishi jihatidan to‘rt qismga bodinadi: Sharqiy
Yevropa platformasi; Kaledon burmalanishi tuzilmalari; Gersin
burmalanishi tuzilmalari (Angliya janubi, Fransiya, Ispaniyaning bir
qismi, Polsha va Chexiya massivi) va Janubiy Yevropadagi Alp burmalanishi tuzilmalari. Sharqiy Yevropa platformasini kembriygacha paydo bo‘lgan kristalli


25




burmalangan fundament tashkil qiladi. Bu fundament Boltiq qalqoni (Finlyandiya, Shvesiya, Norvegiya janubi, Kareliya, Kola yarim oroli), Ukraina qalqoni (Dneprning o‘ng sohili, Azov buyi, Voronej tepaliklari) va Timan kryajida er yuzasiga chiqqan, boshqa joylarda chuqur joylashgan bodib, paleozoy, mezozoy va kaynozoy yotqiziqlari bilan krplangan. Kaspiy bo‘yi (8—10 km), Dnepr-Donesk (4—5 km), Moskva (2—3 km), Polsha-Litva va Pechora botiqlarini juda qalin tog‘ jinslari qatlami qoplab yotadP¹. Silur davrining oxirida hosil bodgan kaledon burmalanishi strukturalari (Skandinaviya, Buyuk Britaniya va Irlandiya togdari) kembriygacha hosil bulgan kristalli slaneslar, kembriy, ordovik va silur davrlariga mansub cho‘kindi va vulqon jinslaridan tarkib topgan. Gersin burmalanishi strukturalari paleozoy erasining oxirida hosil bodib, kembriydan oldingi va paleozoy erasida vujudga kelgan cho‘kindi, vulqon va otqindi jinslardan iborat. Unga Angliya janubi, Ispaniyaning g‘arbi, Portugaliya, Bretan yarim oroli, Markaziy Fransiya massivi, Vogeza, Shvarsvald, Ardenna, Slanesli Reyn, Gars togdari, Ural va Novaya Zemlyadagi burmalangan yotqiziqlar kiradi. Alp burmalanishi strukturalari tokembriv, paleozoy, mezozoy, kaynozoy eralariga mansub cho‘kindi va otqindi jinslardan tarkib topgan. Ularga Qrim, Stara-Planina, Karpat, Alp, Apennin, Korsika, Sardiniya, Pireney, Iberiya va Bet togdari kiradi. Neogen boshida kodarilgan tog‘ tizmalari etagida Akvitaniya, Shveysariya- Bavariya, Karpat oldi va Kavkaz oldi botiqlari, Vena, Vengriya botiqlari kabi toglararo botiqlar paydo bodgan hamda ular neogen-to‘rtlamchi davrlar yotqiziqlari bilan todgan. Neogen yotkiziqdari mavjud Qora va O‘rta dengizlar botiklari kaynozoy erasida hosil bodgan. Neogenda chuqur siniklar paydo bodishi bilan Karpat togdarida, Reyn daryosi buyida va b. joylarda vulqonlar otilgan. Keyingi davrda vulqon otilishi Italiyada (Vezuviy, Etna va boshqalar) davom etmoqda. Tog‘ tizmalarining kodarilishi va pastliklarning cho‘kishi Yer po‘stining eng yangi harakatlaridan dalolat beradi.
Kurs ishi


26

28 sahifa

4790 so’zdan iborat


FOYDALANILGAN ADABIY OTLAR ROYXATI:

1. 
   Ryabchikov A.M. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. M: Vesshaya shkola, 1988.
   
2. 
   Fizicheskaya geografiya mirovogo okeana. M: Izdatelstvo Moskovskogo Universiteta, 1988.
   
3. 
   Ryabchikov A.M. Dunyo qit’alari tabiiy geografiyasi, Toshkent, 1968.
   
4. 
   Vlasova T.M. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. Tom I-II, M: Prosveo‘yeniye, 1976.
   
5. 
   Vlasova T.M. Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi. I-II tom.Toshkent, 1985.
   
6. 
   Ensiklopeditseskiy slovar geograficheskix terminov. M: 1968.
   

27

INTERNET SAYTLARI:

7. 
   www.google.ru
   
8. 
   www.ziyonet.uz
   
9. 
   www.tdpu.uz.
   
10. 
    Wikipediya
    

28