Yevropalik olimlar asarlarida ôrta osiyo tarixi kirish 1-bob. Yevropalik olimlarning o‘rta osiyoga sayohati

2.1. “O‘rta Osiyo bo‘ylab sayohat” asari tavsifi
Herman Vamberining mashhur kitobining rus tilidagi tarjimasi, uning 1863 yilda O'rta Osiyoda qilgan sayohatlari haqida hikoya qiladi.
1864 yilda Vamberi o'zining sayohatlari haqida G'arbiy Yevropa, Rossiya va Shimoliy Amerikada katta qiziqish uyg'otgan “O`rta Osiyo bo'ylab sayohat” kitobini nashr etdi. Bu deyarli barcha Yevropa tillariga tarjima qilingan. Ushbu kitobning birinchi ruscha tarjimasi (ba'zi qisqartirishlar bilan) Sankt-Peterburgda 1865 yilda nashr etilgan. Keyin u Moskvada (1867 va 1874 yillarda) qisqartirilgan versiyada ikki marta bosilgan.
Albatta, Vamberidan ancha oldin O`rta Osiyoga ko'plab chet elliklar tashrif buyurgan, ular orasida birinchi o'rin rus sayohatchilari, savdogarlari, diplomatlari, olimlari bo'lgan. XIX asrning 40-50-yillarida, safari arafasida N.V.Xanikov, G.I.Danilevskiy, N.Ignatiev²⁶ va boshqalar Xiva xonligi va Buxoro amirligini ziyorat qilishgan. Ular qoldirgan sayohat eslatmalari va hisobotlari mintaqa xalqlarining siyosiy ahvolini, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy hayotini tavsiflashda katta ahamiyatga ega. Vamberining O'rta Osiyoga tashrif buyurgan eng mashhur G'arbiy Yevropalik ajdodlari A.Berns va G. Blokvill edi²⁷.
Yevropa va Rossiyaning O'rta Osiyo bilan tanishishiga qaramay, H.Vamberining kitobi butun dunyoda shuhrat qozondi. Vamberi butun O'rta Osiyoni aylanib chiqib, tasvirlab bergan birinchi yevropalik sayohatchidir. Izlanuvchan sarguzasht Sharqning eng chekka burchaklariga kirib bordi va bu haqda ajoyib tarzda so'zlab berdi.
Shuni ta'kidlash kerakki, G'arbiy Yevropa va Rossiyada H.Vamberining sayohati arafasida Markaziy Osiyo haqida dahshatli, qo'rqinchli mish-mishlar tarqaldi. Jahon matbuotida Buxoroda ikki ingliz Stoddart va Konolli qatl etilishi bilan bog'liq ehtiroslar hali ham pasaymagan. Shafqatsiz o'lim ushbu ingliz emissarlarining ismlarini "nasroniy shahidlari" ning galo bilan o'rab oldi. XIX asrning birinchi yarmida Angliyaning Afg'onistonga qarshi agressiv siyosatiga reaktsiya sifatida paydo bo'lgan yevropaliklarga nisbatan shubha va adovat muhitida, "yovvoyi islom aqidaparastligi" markazi sifatida obro'ga ega bo'lgan mamlakatga darvesh libosida kiyingan g'ayrimusulmonning yashirin safari katta xavf ostida edi. Shu sababli, o'quvchilar H.Vamberining O'rta Osiyodagi qiyin va xavfli sayohati bilan qiziqishi mumkin edi. Vengriyalik sayohatchining kitobining ahamiyati shuningdek, muallifning musulmon dinining asoslari, mahalliy urf-odatlar va sharq tillari, birinchi navbatda O'rta Osiyo xalqlarining tillarini bilishi edi. Shu sababli, Yevropada Markaziy va O'rta Osiyo haqida kam ma'lumotga ega bo'lgan H.Vamberining ishi g'ayrat bilan qabul qilindi. Uning yozuvlari kam tanilgan xalqlar va yerlar, Markaziy Osiyoning iqlimi va landshaftlari haqida aniq tasavvur beradi. Kitobda turkmanlar, ularning kelib chiqishi, qabila bo'linishlari, hayoti, urf-odatlari va tarixi haqida juda ko'p yangi ma'lumotlar mavjud. U o'ziga xosligi, materiallarning yangiligi va kuzatishlar bilan o'quvchilarni lol qoldirdi. H.Vamberining kitobi o'ziga xos, qiziqarli, ko'ngilochar va etnografik janrning asari sifatida qabul qilingan.
Xavf va mashaqqatlarga to'la bu sayohat uning davriga bag'ishlanib, muhim jug'rofiy va boshqa kashfiyotlar bilan ajralib turardi. XIX asr jahon tarixiga yevropalik siyosatchilar, olimlar va ishbilarmonlarning ko'zlari Osiyoning noma'lum va erishib bo'lmaydigan burchaklariga qaratilgan davr sifatida kirdi.
Markaziy Osiyo xalqlarining tabiiy sharoiti, tarixi, etnografiyasi, dini va madaniyatini o'rganishga alohida e'tibor qaratildi. Bu sirli mintaqaga bo'lgan qiziqish uning cheksiz boyligi, mahalliy oltin, tashqi bozor, qul savdosi, o'ziga xos urf-odatlar, ko'chmanchi ozod qiluvchilar, Xiva, Buxoro va Qo'qonning aqidaparast qirg'inlari haqidagi mish-mishlarga sabab bo'ldi. Albatta, Rossiya va Buyuk Britaniyaning Hindistonning mustamlaka mulki bilan chegaradosh mintaqaning geografik va strategik holati katta ahamiyatga ega edi.
O'rta Osiyo hududining asosiy qismi uchta yirik davlat – Xiva, Buxoro va Qo'qonning tarkibiga kirganligi tarixdan ma`lum. Kaspiy dengizining sharqiy sohillari, Prikopetdag viloyatlari, Atrek, Gurgen va Murgab vodiylari yerlari turkmanlar tomonidan bosib olingan. Yomutlar, Gyuklinlar, Tekes, Sariklar va boshqa turkman qabilalari har xil darajada Eron, Xiva va Buxoroga qaram edilar. Transkaspiyni egallab olish uchun doimiy kurash olib borgan bu feodal davlatlarga turkmanlar tez-tez qarshi chiqishgan. Hojar shohlari, Xiva xonlari, Buxoro amirlari turkman ko'chmanchi va ovullarini talon-toroj qilish va vayron qilish uchun jazo choralarini amalga oshirganlar. 1858 va 1861 yillarda, H.Vamberining Transkaspiyada paydo bo'lishidan oldin, turkmanlar Karra-Kala va Marv yaqinida Eron qo'shiniga ikki marta yirik mag'lubiyat keltirdilar<sup>28</sup>.
Ushbu tarixiy vaziyatda turkman otryadlari chegara hududlariga (asosan, Xurosonga) bostirib kirib, tinch aholini asirga oldilar, chorva mollari va mulklarini tortib oldilar. Eronliklar, kurdlar, turkmanlarning o'zlari va boshqa xalqlar uchun son-sanoqsiz ofatlar keltirib chiqargan uzluksiz urushlar qul savdosining manbai bo'lib xizmat qildi. Shu munosabat bilan shuni ta'kidlash kerakki, Islomning dastlabki davrida juda cheklangan bo'lgan musulmon qullar savdosi O'rta Osiyo va Eronda Shayboniylar va Safaviylar tashkil topishi bilan keng ko'lamga ega bo'ldi. O'n oltinchi asrda, ushbu feodal davlatlar paydo bo'lganidan so'ng, ular tomonidan olib borilgan yirtqichlik, odatda, diniy qarama-qarshilik shakliga o'tdi. Eronning rasmiy davlat diniga aylangan Xiva, Buxoro, Qo'qon va hukmron sunniy doiralar bir-birlarini "murtadlar", "bid'atchilar" va "kofirlar" deb hisoblashgan. Shia-sunniylarning diniy murosasizligi doimiy shavqatsiz reydlar va urushlar, qullarning asir olinishi va sotilishining mafkuraviy asosi edi. O'troq, Shu munosabat bilan shuni ta'kidlash kerakki, Islomning dastlabki davrida juda cheklangan bo'lgan musulmon qullar savdosi O'rta Osiyo va Eronda Shayboniylar va Safaviylar tashkil topishi bilan keng ko'lamga ega bo'ldi. Ushbu feodal davlatlar paydo bo'lganidan keyin o'n oltinchi asrga kelib, ular olib borgan yirtqich yo'l, odatda, diniy qarama-qarshilik shakliga aylandi. Eronning rasmiy davlat diniga aylangan Xiva, Buxoro, Qo'qon va hukmron sunniy doiralar bir-birlarini "murtadlar", "bid'atchilar" va "kofirlar" deb hisoblashgan. Shia-sunniylarning diniy murosasizligi doimiy yirtqich reydlar va urushlarning, asirlarni asirga olish va qullikka sotishning mafkuraviy asosi edi<sup>29</sup>. O`troq, ko'chmanchi va yarim ko'chmanchi aholi ham ushbu siyosat orbitasida qatnashdilar. O'rta Osiyoning boshqa qabilalari, Eron, Afg'oniston davlatlarining feodal klerik doiralari qabila boshliqlari yordamida qo'shnilariga hujumlar uyushtirishgan, o'lja va asirlarning ko'pchiligini qo'lga olishgan. Ular qo'zg'olonchilarni jazolash, shuningdek, qarindosh qabilalar va urug'larni bo'ysundirish uchun qo'shin yuborgan.
E'tiborli tomoni shundaki, Vamberi asirlarni qullikka sotish uchun tutib olish hollari haqida gapirib, u kuzatgan faktlarni shunchaki oddiy ro'yxatga oluvchi sifatida ishlaydi. Evropadagi "vahshiylik" va Sharq xalqlarining ibtidoiy "talonchilik" nazariyalari gipnozi ostida u ijtimoiy hayotning ushbu shafqatsiz hodisasining ijtimoiy va siyosiy ildizlarini ochib berolmadi.
XIX asrning o'rtalarida H.Vamberining sayohati davomida quyi Amudaryoning yerlari, Orol dengizi va Shimoliy Kaspiyning qismlari Xiva xonligining bir qismi bo'lib, asosan o'zbeklar istiqomat qilgan. Qadimgi ko'chmanchi o'zbeklarning avlodlari – Qo'ng'irotlar, Naymanlar, Qipchopqlar va boshqa qabilalar yirik sug'orish kanallari bo'yida joylashdilar. Xivaga qaram bo'lgan turkmanlar xonlikning shimoli-g'arbiy chegaralarida, shuningdek hozirgi Turkmanistonning Toshauz (Dashkovuz) viloyatida yashaganlar. O'zbeklar va turkmanlarning bir qismi ko'pgina sartlar – qadimgi xorazmiyaliklarning avlodlari bo'lib, kichik shaharchalarda istiqomat qilishgan. Xiva fuqarolari XVIII – XIX asr boshlarida bu yerga ko'chib o'tgan Amudaryo deltasining qoraqalpoqlari hisoblanishgan.
Xiva davlati XIX asr o'rtalarida uzluksiz ommaviy tartibsizliklar va xalqaro kurash bilan xarakterlanadigan o'z tarixining mash'um davrini boshdan kechirdi. O‘zbek, turkman, qoraqalpoq qabilalari boshliqlari va zodagonlar siyosiy hokimiyatni qo‘lga olishga va xonlik ustidan o‘z hukmronligini o‘rnatishga harakat qildilar.
Katta yer egaliklarining o'sishi, Xivada dehqonlar va hunarmandlarning shafqatsiz ekspluatatsiyasi ko'plab noroziliklarni keltirib chiqardi, natijada katta tartibsizliklar yuzaga keldi. XIX asrning 50-60-yillarida Otamurod boshchiligidagi turkman Yomutlarining xonlik hokimiyatiga qarshi kurashi bo`ldi. U bir necha bor Sankt-Peterburgga Rossiya fuqaroligini qabul qilishni so'rab murojaat qilgan. H.Vamberi tashrif buyurganda Xiva xonligi Sayyid Muhammad Xon boshqaruvi ostida (1856 - 1864) edi.
“Мен аввал Хиванинг шунчалик чиройлилигини фақат қиёсдан бўлса керак деб ўйлардим. Йўқ, йўқ! Хива атрофидаги баланд миноралар, соя ташлаб турган кичик ҳовлилар, кўм-кўк яйловлар ва тўкин сочин бозорлар ҳозир ҳам, Yeвропанинг ғоят гўзал шаҳарларини кўрганимдан сўнг ҳам мен учун чиройли бўлиб туюлаяпти” дея ёзганди, кейинчалик Вамбери ўз китобида.
Айниқса Вамберини Гурлан шолиси, Янги Урганчда етиштирилган пахта, Ҳазорасп пилласидан олинадиган ипак, Хива ноки, Карвак олмаси, бутун дунёга машҳур Хоразм қовунлари янада ҳайратга солади.
“Дунёда Амударёга ўхшаши йўқ. Ҳатто машҳур Нил дарёси ҳам бундай эмас. Аминманки, мен билган дарёлар ичида суви ширини Амударёдир” – дея ўзи сувини ичгач иқрор бўлганди Вамбери.
Уни, шунингдек, Хива хонлиги ва Россия ўртасидаги муносабатлар, Ўрта Осиёдаги хонликларнинг бир-бири билан алоқаси, бутун қишлоқ хўжалиги, одамларнинг муомиласи, давлатнинг ҳарбий қудрати ҳам қизиқтирарди. Вамбери ўзига керакли маълумотларни yетарлича тўплай олди. Айниқса, уни Хоразм қовунлари ўзига мафтун қилган эди.
“Мевалари Эрон ва Туркиядагина эмас, бутун yевропадагилардан тотли. Тенги йўқ, ажабтовур қовунлари Пекингача маълум. Айтишларича, Усмон салтанатининг султони вақти-вақти билан Урганч қовунларини хушлаб қолар экан. Бу қовунлар Россияда ҳам юқори баҳоланади. Бир арава қишки қовунга, бир арава шакар тўлашади. Уларнинг ширинлиги тўғрисида yевропалик ҳатто тасаввур ҳам қилолмайди. Улар шу даражада ширин ва хушбўйки оғизда эрийди. Агар улар нон билан ейилса, бизга инъом этган энг яхши таом шу бўлади”.
H.Vamberi kitobida markaziy o'rinni Buxoro amirligi tavsifi egallaydi. Uning hududiy markazi Zaravshon va Qashqadaryo vodiylarining unumdor yerlaridan iborat edi. Shuningdek, xonlik Amudaryoning chap qirg'og'ini, uning o'rtasiga, Afg'oniston Turkistonining ba'zi mintaqalariga va hozirgi Shimoliy Tojikistonning tarkibiga kirgan. Buxoroda qiyinchilik bilan hukmronlik qilgan Mang'itlar sulolasi o'zining ulkan mulklari aholisini itoatkorlikda ushlab turdi. Aslida mustaqil yoki yarim qaram bo'lganlar Shahrisyabz, Hisor, Jizzax, O`ra-Tepa, Balx, Maymana, Andxoy hokimlari va beklari bo'lgan.
Buxoro xonligida asosan o'zbeklar va tojiklar, shuningdek, turkmanlar va Sirdaryo qozoqlari yashagan. Xonlikning shimolida dashtni egallagan qoraqalpoqlar va ko'chmanchi va o'troq aholining kam ahamiyatli guruhlari mavjud edi³⁰.
Xiva singari Buxoro aholisi asosan dehqonchilik va chorvachilik bilan shug'ullangan. Qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishining asosini feodallar va davlat tomonidan ekspluatatsiya qilingan dehqonlarning mehnati tashkil etadi, garchi qullarning mehnatidan qishloq xo'jaligida foydalanilgan bo'lsa ham. H.Vamberi Buxoro va Xivada qullarning katta qismi va ularning avlodlari ozod qilingani haqida xabar beradi.
Buxoro Rossiya, G'arbiy Osiyo va Uzoq Sharq mamlakatlari o'rtasidagi savdo-iqtisodiy aloqalarda muhim rol o'ynadi. Amirlikning Buxorodan tashqari yirik shaharlari mohir hunarmandlari bilan mashhur bo'lgan Samarqand va Qarshi edi. Buxoro musulmon ilohiyotining yirik markazlaridan biri sifatida shuhrat qozongan.
H.Vamberining qaydlari ba'zi kamchilik va xatolardan xoli emas. Tanqidchilar sayohatchini taqdimotning aniqligi, ular ko'rgan mamlakatlar va xalqlar haqidagi rivoyatlarda muhim tafsilotlar yo'qligi uchun tanqid qildilar. Keyinchalik muallif ushbu kamchiliklarni O'rta Osiyoga qilgan safariga maxsus qo'shimchalarda yo'q qilishga harakat qildi³¹.
Vamberiga Sharq xalqlari etnopsixologiyasi, tarixi va dinining salbiy qarashlari ta'sir ko'rsatdi. "Sharq tarixini tushunish, - deb ta'kidladi akademik V.V.Bartold, “faktik ma'lumotlarning yetishmasligi yevropalik olimlar uchun uzoq vaqt davomida tadqiqot mavzusiga xalaqit berish qiyin edi. XVII asrdan boshlab, Yevropa madaniyatining Sharqqa nisbatan ustunligi sababli Vamberi turklar, forslar, turkmanlar, o'zbeklar va boshqa xalqlar to'g'risida bir qator noto'g'ri adolatsiz hukmlar chiqardi. Vamberi musulmon xalqlariga "yolg'on", "g'ayriinsoniy", "vahshiyona" va boshqa salbiy xislatlarni ato etadi. Biroq, u keltirgan sayohat paytida muloqot qilish imkoniga ega bo'lgan odamlarga mehmondo'stlik, mehribonlik va hamdardlik haqidagi aniq misollari uning odilona fikrlarini inkor etadi.
H.Vamberining 1863 yildagi sayohatlari haqidagi hikoyalari mazmunan aralashgan. Uning hikoyasini asosiy qismi shaxsiy tajriba va taassurotlar asosida yozilgan.
H.Vamberi uzoq vaqt davomida ruslarning Britaniya Hindistoniga tahdidi versiyasi ta'sirida bo'lgan. Ammo safari haqida kitob yozayotganda, u O'rta Osiyodagi Angliya-Rus qarama-qarshiliklari masalasida o'ta mavqega ega bo'lmagan. Garchi uning Peterburgning sharqiy siyosatiga bo'lgan munosabati ehtiyotkor va hatto bir muncha noxolis bo'lsa ham, u o'zi tashrif buyurgan mamlakatlar taraqqiyotiga hissa qo'shadigan Rossiya ekaniga chin dildan ishondi. Bu xulosaga kelsak, u O'rta Osiyo xalqlarining real hayotini boshqarib bordi, u mustabid boshqaruv, doimiy urushlar, diniy fanatizm, qul savdosi, iqtisodiy va madaniy qoloqlikdan aziyat chekdi. Biroq, keyinchalik, uning safari haqida asar nashr etilganidan va Angliyaga bir necha bor tashrif buyurganidan keyin, u yerda bir qator konservativ jamoat va siyosiy arboblarga yaqinlashgandan so'ng, Vamberi Rossiyaga dushman bo'lib qoldi.
“O`rta Osiyo bo'ylab sayohat” asari, shuningdek, yerga egalik qilish, ijtimoiy tengsizlik, qabilalar va davlat hokimiyatining o'ziga xos xususiyatlarini tavsiflovchi ko'plab qimmatli materiallarni o'z ichiga oladi. Vamberi Xiva va Buxoro xonliklarida mansabdor shaxslar, boshqaruv organlari, soliqlarni to'lash tizimi, huquqbuzarliklar va o'zboshimchalik bilan hokimiyatni egallash to'g'risida batafsil ma'lumot beradi.
Vamberi tomonidan taqdim etilgan O'rta Osiyoda qul savdosi va qul mehnatidan foydalanish to'g'risidagi ma'lumotlar juda qiziq. Uning so'zlariga ko'ra, faqat Xivada 40 mingga yaqin fors qullari bo'lgan. Ko'pgina tadqiqotchilar bu raqamlarni ikki baravar yuqori deb hisoblashadi<sup>32</sup>. Qanday bo'lmasin, “O'rta Osiyoga sayohat” da qullik ta'rifi diqqatga loyiqdir, chunki u turli xil va uy xo'jaligida qullardan foydalanish tabiati haqida aniq tasavvur beradi. H.Vamberi qullarning narxlarini keltirib chiqaradi, ularning mehnatidan qishloq xo'jaligida, chorvachilikda, hunarmandchilikda va savdo operatsiyalarida foydalanish haqida gapiradi. Biroq, shu bilan birga, yuqorida aytib o'tilganidek, u qul savdosining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy sabablarini aniqlay olmadi.
Vamberining Buxoro haqidagi hikoyasi o'zbek aristokratiyasining fuqarolik nizolari, markaziy hukumatning istibdodi, eng yuqori musulmon ruhoniylarining hukmronligi natijasida amirlikning pasayganligidan dalolat beradi. Sayohatchi Amir Nasrulloni "o'z fuqarolarining obro'sini eng yomon usulda oyoq osti qilgan" ommaviy qatllar uchun qoralaydi. Muzaffar ad-Din uning nazarida ancha yaxshi ko'rinadi, lekin u ham juda shafqatsiz edi, “u odamni, hatto zodagonni ham osonlikcha qatl qilishi mumkin edi”.
Vamberi materiallari diqqat markazida til, folklor va adabiyot turdi. U tarixiy afsonalarni, Navoiy va Maxtumquli singari mumtoz shoirlarning og'zidan o'tgan she'rlarni yozgani bilan ularning ahamiyati yanada oshadi. O'rta Osiyo bo'ylab sayohatda taniqli turkman shoiri to'g'risidagi biografik ma'lumotlar uning hayoti va ijodini yanada o'rganishga yordam berdi. H.Vamberi Yevropalik kitobxonlarning keng doirasini birinchilardan bo'lib O'rta Osiyoning mashhur shoirlari asarlari bilan tanishtirdi.
H.Vamberining sayohatlari haqidagi yozuvlari shunchalik noyob ediki, hatto uni soxtalashtirishga harakat qilishgan. Ba'zi tanqidchilar tomonidan osongina chiqarilgan hukm keyinchalik boshqa Yevropa va Rossiya sayohatchilarining guvohliklari bilan rad etildi. Asta-sekin, u o'z ko'zlari bilan ko'rgan deyarli hamma narsa o'quvchi ishonchiga loyiq ekanligi ma'lum bo'ldi.
H.Vamberining kitobida zamonaviy Turkmaniston va O'zbekiston hududidagi bir qator arxeologik ob'yektlarning tavsifi ham kognitiv ahamiyatga ega. Uning Kaspiy dengizining janubi-sharqiy sohilidagi uzun devorlar haqidagi hikoyasi va Aleksandr Makedonskiy haqidagi xalq afsonasi esga olinadi. Xiva va Buxoroning tarixiy obidalari haqidagi “Vamburi” hikoyasi qiziq emas, garchi u tanishish va tavsiflashda noaniqliklar va xatolarga yo'l qo'ygan bo'lsa (ayniqsa bu Samarqandning mashhur arxitektura inshootlarining ba'zi tafsilotlariga tegishli). H.Vamberining ma'lumotlari, V.V.Bartold ko'rsatganidek, masalan, vaqt o'tishi bilan Samarqand shahridagi Go`ri Amir ansamblining o'zgargan binolarini qayta qurish uchun muhimdir. Umuman olganda, vengriyalik sayyohning Turkmaniston, Xiva va Buxoroning tarixiy obidalarini tasvirlashi Rossiya va Yevropada uyg'ongan O'rta Osiyoning madaniy merosiga jamoatchilik va ilmiy qiziqish uchun qo'shimcha turtki bo'ldi.