Yetkazib berish zanjirini boshqarish

UO‘K: 621.3.011.7 
KBK: 32.88-01 
 
Taqrizchi: Sh.M. Gafurov – t.f.d. professor.
 
 
 
 
ISBN 978–9943–5145–1–5 
© «Aloqachi» nashriyoti, 2018. 

---

3 
KIRISH 
Zamonaviy 
texnologiyalardan 
foydalangan 
holda 
fan-ta’lim 
jarayonlari, ishlab chiqarish, sanoat va tijorat sohalari faoliyatini tubdan 
o‘zgartirish maqsadida Respublikamizda yangi o‘zgarishlar va islohatlar 
amalga oshirilmoqda. 
Olib borilayotgan islohotlar samarasini yanada oshirish, davlat va 
jamiyatning har tomonlama va jadal rivojlanishi uchun shart-sharoitlar 
yaratish, mamlakatimizni modernizatsiya qilish hamda hayotning barcha 
sohalarini liberallashtirish bo'yicha ustuvor yo'nalishlarni amalga oshirish 
maqsadida 2017 yilning 7 fevral kuni O'zbekiston Respublikasi Prezidenti 
Shavkat Mirziyoyevning «O'zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish 
bo'yicha Harakatlar strategiyasi to'g'risida»gi farmoni imzolandi [1]. 
Shuningdek, 2017 yilning 15 martida O‘zbekiston Respublikasi 
Prezidentining “Toshkent axborot texnologiyalari universitetining 
faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori 
e’lon qilindi [2]. Ushbu qarorda Toshkent axborot texnologiyalari 
universitetiga buyuk alloma Muhammad al-Xorazmiy nomini berish vazifa 
qilib belgilangan. 
VIII-IX asrlarda Sharqda yashab ijod etgan ulug‘ alloma Muhammad 
al-Xorazmiy matematika, geometriya, astronomiya, tarix, geografiya va 
boshqa fanlarga doir ko‘plab risolalar yozgan. U “nol” raqamini va o‘nlik 
sanoq tizimini hamda qutblar koordinatalarini birinchilardan bo‘lib asoslab 
bergan va amaliyotga tadbiq etgan. Muhammad al-Xorazmiy algebra 
faniga va algoritmlashtirish nazariyasiga asos solgan, ilmiy ma’lumot va 
traktatlarni bayon etishning aniq qoidalarini ishlab chiqgan. 
O‘nlik sanoq tizimi, algebra va algoritmlashtirish yo‘nalishlarida 
dunyo ilm-fani rivojidagi xizmatlari umum e’tirof etilgan Sharq olimlari 
orasida faqat Muhammad al-Xorazmiyning asarlari va nomi ilmiy 
davralarda faol qo‘llanib kelinayotgan “algoritm” va “algebra” kabi 
zamonaviy ilmiy atamalarda abadiylashtirildi. Bugungi kunda yuqori 
texnologiyalarga 
asoslangan 
zamonaviy 
axborot-kommunikatsiya 
texnologiyalari sohasida bajarilayotgan barcha hisoblash amallariga buyuk 
olim Muhammad al-Xorazmiyning ilmiy kashfiyotlari asos bo‘lib xizmat 
qilmoqda [3]. 
Ushbu qo‘llanma dasturlashning naqadar muhimligini yosh avlod 
ongiga chuqur singdirish, shuningdek, yoshlarga ta’lim-tarbiya berish va 
ilm-fanning yuksak marralarini zabt etish uchun shart-sharoitlar yaratish 
hamda respublika iqtisodiyotining yetakchi tarmoqlari va sohalari uchun 

---

4 
axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasida yuqori malakali 
mutaxassislar tayyorlash maqsadida o‘quvchilarga taqdim etilmoqda. 
O‘quv qo‘llanma yetkazib bеrish zanjirini boshqarish sohasiga 
bag`ishlangan. 
Yetkazib berish tushunchasi o‘zining qadimiy tarixiga ega «Yetkazib 
berish» so‘zi kelib chiqishi bo‘yicha yunonchadir. Qadimgi Afinada 
maxsus amal «logist» yoki ijtimoiy o‘z-o‘zini boshqarish amaldori 
bo‘lgan (eramizgacha V asrda 30 ga yaqin). Qadimgi Rimda ba’zi bir 
ma’muriy va diniy vazifalarni bajaruvchi amaldorlar logistlar deb 
atalganlar. Vizantiya imperatori Lev VI (866-912 yillar) davrida yetkazib 
berish armiyani ta’minlash va uning ko‘chishini boshqarish san’ati sifatida 
ta’riflangan. Nemis tadqiqotchisi G.Pavellek ta’kidlashicha Vizantiya 
imperiyasida yetkazib berishning belgilanishi «armiyaga maosh to‘lash, 
uni kerakli tartibda qurollantirish va taqsimlash, uning ehtiyojlari haqida 
o‘z vaqtida va to‘liq darajada g‘amxo‘rlik qilish, ya’ni shaxsiy qurolli 
kuchlar harakatlanishi va taqsimlanishiga rahbarlik qilishdan» iborat 
bo‘lgan . «Yetkazib berish» so‘zi barcha asosiy Yevropa tillarida mavjud, 
ammo ulardan har xil ma’nolarda foydalanadilar. «Yetkazib berish» 
atamasidan mashhur olimlar, faylasuflar, sarkardalar o‘z asarlarida 
foydalanganlar. Buyuk nemis matematigi G.V.Leybnis (1646-1716) bu 
atamadan «Xulosalarni hisoblash» yoki matematik mantiq ma’nosida 
foydalangan. XIX asrda bu atamadan kelib chiqishi shveysariyalik bo‘lgan 
taniqli harbiy nazariyachi va tarixchi Antuan-Anri Jomnin (1779-1869)
o‘z asarlarida foydalangan.
1904 yilda Jenevada Itelson, Laland va Kutyurlarning taklifi 
bo‘yicha falsada kongressi yetkazib berishni matematik mantiq sifatida 
belgilagan [3, 6-b]. Yetkazib berish tamoyillari Ikkinchi jahon urushi 
davrida Amerika armiyasida moddiy-texnika ta’minoti hamda qurol-
yarog‘, oziq-ovqat, transportni yetkazib beruvchilar va qo‘shinlar
o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikni tashkil qilish sohasida keng rivojlangan. 
Taktika, strategiya va razvedka bilan bir qatorda «Yetkazib berish»
atamasi bilan fuqarolik korxonalarining ta’minot-sotish faoliyati 
belgilanishi mumkin. Harbiy sanoat, front orqasi va front ta’minot bazalari 
va transportning aniq o‘zaro hamkorligi Amerika armiyasiga qurol-yarog‘, 
yonilg‘i-moylash materiallari va oziq-ovqatlarni kerakli miqdorlarda
yetkazib berishni o‘z vaqtida va muntazam ta’minlashga imkon bergan. 
Shuning uchun ko‘pgina g‘arbiy mamlakatlarda yetkazib berish asta-sekin 
harbiy sohadan xo‘jalik amaliyoti sohasiga o‘ta boshlagan. Dastavval u 
muomala, keyin esa ishlab chiqarish sohasida tovar-moddiy resurslar 

---

5 
harakatlanishini boshqarishni amalga oshirish haqidagi nazariyaning yangi 
turi sifatida shakllangan. Shunday qilib, bozor iqtisodiyotiga ega 
mamlakatlarda 1930 yildagi iqtisodiy krizis arafasida va davrida vujudga 
kelgan materiallar va xomashyo bilan ta’minlash, mahsulotni ishlab 
chiqarish, saqlash va taqsimlash vazifalarini bog‘lay oladigan ta’minlash, 
ishlab chiqarish, taqsimlash tizimlarini integratsiyalash g‘oyalari ilmiy 
tadqiqotlar hamda xo‘jalik amaliyoti shaklidagi mustaqil yo‘nalishga 
o‘zgartirilgan.
1950 yillarda moddiy oqimlarni tartibga solish masalasi harbiy 
yetkazib berishda qo‘llaniladigan usullar yordamida muvaffaqiyatli hal 
qilinishi mumkinligi tan olingan. U 1960-70 yillarda Yaponiyada ko‘proq 
rivojlangan, u yerda boshqarish va xo‘jalik yuritishning murakkab 
tizimlarini ishlab chiqish va amalga oshirishda asosiy o‘rinlarni egallagan. 
1970 yillarning boshlarida bu atamani korxona moddiy resurslarini 
boshqarish fani sifatida belgilashga harakat qilingan. 
1980 yilga kelib, xo‘jalik boshqaruvini muvofiqlashtirish jismoniy 
taqsimlash, ya’ni tijorat yetkazib berish usullarini o‘zlashtirish va 
qo‘llashni talab qilgan. Asta-sekin yetkazib berish va logistik boshqaruv 
tushunchasi turli-tuman mazmunlar bilan to‘ldirilgan ishlab chiqarish va 
tovar muomalasining har xil sohalariga kirib boradi.
1992 yil Stokgolmda yetkazib berish Yevropa assotsiatsiyasi xalqaro 
simpoziumida yetkazib berish atamasining umumqabul qilingan ta’rifining 
hali yo‘qligi ta’kidlangan. Bu rivojlanishning yaqqol aks ettirilgan 
dinamikasiga ega yangi ilmiy yo‘nalish bo‘lganligi sababli ushbu 
tushunchaning turli ifodalanishlari taklif qilingan. Shuning uchun faqat 
yetkazib berishga tegishli ta’riflardan ba’zi birlarini ko‘rib chiqamiz: 
-bu iste’molchi talablarini ko‘proq qanoatlantirish maqsadlarida 
xomashyo, yarim fabrikatlar, tayyor mahsulotlar va tegishli axborotlarni 
jamlash, saqlash, ishlab chiqarilgan joydan iste’mol joyiga tashish va 
uzatishning 
texnologik 
va 
tejamkor 
samarali 
operatsiyalarini 
rejalashtirish, amalga oshirish va nazorat qilish jarayonidir.
“Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish” talabalarda yetkazib bеrish 
zanjiri tizimi tushunchasini, xizmat sohalari va ularning tarifini, yetkazib 
bеrish zanjirining faoliyat yuritishini baholashni, yetkazib bеrish 
zanjirining maqsadlarini, istе’molchiga xizmat qilishni, tizimning 
yondoshish tamoyilini, zamonaviy tеxnikalardan foydalanish
 
to‘g‘risida 
ko‘nikmalar hosil qilish haqiqiy hayotda ro‘y bеradigan yetkazib bеrish 
muammosini yechimlarini shakllantirish va boshqaruv tizimlari haqida 
bilim va ko‘nikmalarni hosil qiladi. 

---

6