Yetkazib berish zanjirini boshqarish

1.2.
 
Korxonalar iqtisodiy faoliyatini boshqarishning zamonaviy 
usullarida yetkazib berishning roli 
 
1985-yilda logistik menejment kengashi yetkazib berishning ta’rifini 
quyidagicha aniqlagan: «Yetkazib berish xomashyo, materiallar, zaxiralar 
tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor mahsulotlar, xizmatlar va birga 
bo‘luvchi axborotlar oqimini iste’molchilar talablarini to‘liqroq 
qaroatlantirish maqsadlari uchun ushbu oqimlarni vujudga kelgan joydan 
uni iste’mol qilish joyigacha (shu jumladan import, eksport, ichki va tashqi 
harakatlanish)ni rejalashtirish, boshqarish va nazorat qilish jarayonidir». 
Bu ta’rifda uch jihatdan muhimdir.
Birinchidan, Yetkazib berish faoliyati integratsiyalangan xarakterga 
ega bo‘lib, moddiy resurs va tayyor mahsulotlar oqimini vujudga kelgan 
joyidan iste’mol joyigacha cho‘zilib yotadi.
Ikkinchidan, birga bo‘luvchi axborotlarni boshqarishning muhimligi 
ta’kidlangan.
Uchinchidan, servisli (nomoddiy) oqimlar logistik manfaatlar 
sohasida birinchi marta tushib qolganlar. Bu servisli xizmatlar sanoatida 
logistik yondashishlarni rivojlantirish asosiy ahamiyatga ega, chunki

---

16 
o‘tgan o‘n yilliklarda faqat moddiy oqimlargina yetkazib berishda
o‘rganish va muvofiqlashtirishning obyekti bo‘lganlar[21. 30-b].
Xorijda keng tarqalayotgan sifatli umumiy boshqarish konsepsiyasi 
(total quality management, TQM) logistik o‘zgarishlarning eng muhim 
harakatlanuvchi kuchlaridan biri bo‘lib qolgan. Jahonning juda ko‘p ilg‘or 
kompaniyalari tomonidan qurol qilib olingan. Ushbu konsepsiya 
menejmentning nazariyasi va amaliyotida to‘ntarish yasadi.
Ta’riflarning biriga ko‘ra, sifatli umumiy boshqarish konsepsiyasi
sifatni oshirish masalasini e’tibor markaziga qo‘yuvchi va bu masalani
yechishda ishlab chiqarish (xizmatlar) harakatlanishining barcha 
bosqichlarida firma (tashkilot)ning barcha a’zolari ishtirokiga asoslangan, 
iste’molchilarning zaruratlarini qanoatlantirish hisobiga ham firmaning har 
bir a’zosi va umuman jamiyatning o‘zaro foydasi tufayli uzoq muddatli 
muvaffaqiyatga erishishga imkon beruvchi boshqaruv yondashuvidir.
Sifatni umumiy boshqarish konsepsiyasi boshqaruvning o‘ziga xos 
falsafasi bo‘ladi, u iste’molchining zaruratlari va biznesning maqsadlari 
ajralmas ekanligini tan oladi. Bunday yondashish logistik tizimlarning 
barcha elementlariga nisbatan qo‘llanishi 
mumkin. Ko‘p sonli 
tadqiqotlarning ma’lumotlariga ko‘ra sifatni umumiy boshqarish
konsepsiyasini qo‘llayotgan kompaniyalar biznesda eng yaxshi natijalarga 
erishadilar. Yetkazib berish uchun uning muhimligi shuning bilan 
belgilaniladiki, g‘arbiy mamlakatlarning raqobatli bozorlaridagi strategik 
rejalashtirish nuqtai nazaridan firmaning integratsiyalangan yetkazib 
berishi vazifalari sifatni umumiy boshqarishning mafkurasi bilan mos 
keladi. 1980 yillar biznesda ittifoqlar va alyanslarning jo‘shqin o‘sishi 
bilan qayd qilinganlar, keyingilar ishonchsizlik, shubhalilik va keskinlik. 
Raqobatning avvalgi amaliyoti o‘rnini almashtirganlar. Integratsiyalangan 
yetkazib berish konsepsiyasi tufayli biznes bo‘yicha sheriklar tayyor 
mahsulotlar zaxiralarini rejalashtirish va boshqarish, tashish, yuklarni 
qayta ishlash, sotishlarni tashkil qilishda unumli muvofiqlashtirishning 
yo‘llarini izlay boshlaganlar. Korparatsiyalashning asosiy shakllaridan 
ko‘pchiligi logistik xarajatlarni ko‘proq qisqartirish va iste’molchilarga 
xizmat ko‘rsatishning sifatini yaxshilash maqsadida har xil logistik 
vazifalarning tutashgan joyida tashkiliy va ko‘p vazifali rejalashtirish, 
boshqarishni takomillashtirish yo‘nalishida rivojlanganlar. Ko‘pgina 
logistik ittifoqlar transportda ixtisoslashtirilgan xizmatlarni ko‘rsatish 
sohasi, ulgurji savdo va distribyutsiyalash tizimidagi an’anaviy raqiblar 
tomonidan tashkil qilingan.

---

17 
Xorijdagi yetkazib berishning evolyutsiyasi shuni ko‘rsatadiki, u 
ko‘pchilik tashkilotlar va firmalar uchun raqobat kurashidagi eng muhim 
qurol bo‘lib qolmoqda va integratsiyalangan yetkazib berish 
konsepsiyasidan foydalanganlar, qoidaga ko‘ra, bozordagi o‘z mavqelarini 
aniqlab olganlar[21.30-b].
Yetkazib berish rivojlanishining tarixiy bosqichlarini ko‘rib 
chiqishga ikkinchi yondashuv. Ko‘pgina xorijiy va mamlakatimiz olimlari 
yetkazib berishning rivojlanishi bosqichlarini ko‘rib chiqishga boshqacha
yondashuvga amal qiladilar, moddiy mahsulotlar tovar harakatlari tizimlari 
rivojlanishining uch bosqichga ajratadilar: 
1) Yetkazib berishgacha davr (50 yillargacha), bunda moddiy 
taqsimlanishni boshqarish fragmentli xarakterga ega bo‘lgan, firmalarning 
har xil bo‘linmalari harakatlarini muvofiqlashtirish esa yetarlicha 
bo‘lmagan;
2) Klassik yetkazib berish davri (60-yillarning boshi - 70-yillarning 
oxiri) firmalarda tashishlarning muvofiqroq shakllarini tashkil qilish
o‘rniga logistik tizimlarning yaratilishi; firmalar tomonidan tovar 
harakatlanishi jarayonini majmuaviy yondashish, tovar harakatlanishi 
vazifalarini bitimga kelishlar bilan integratsiyalash asosida boshqarilishi 
bilan ta’riflanadi;
3) Eng yangi yetkazib berish yoki ikkinchi avlod yetkazib berish 
davri (80-yillarning boshi), uning uchun yetkazib berish konsepsiyasida 
bitimga kelishlarni ta’sir qilish sohalarining kengayishi, butun korxona 
asosidagi yetkazib berish tizimlarining rivojlanishiga umumiy maqsad 
butun firma ishining ko‘proq samaradorligiga erishishdan kelib chiqqan 
holda majmuaviy yondashishning ustuvorligi xosdir. 80-yillarning
o‘rtalarida majmuaviy yondashish «umumiy javobgarlik» konsepsiyasi 
ko‘rinishida yangi rivojlanish olgan; bu yondashishning o‘ziga xosligi 
logistik tizimni iqtisodiy soha va ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy jihatlarning 
hisobida tashqariga chiqishidan iborat bo‘lgan, foydalar va xarajatlarning 
ko‘proq nisbati esa muvofiqlik mezoni bo‘lgan[15. 18-b]. 
Logistik yondashish moddiy oqimlarning tartibga solinishiga olib 
keladi. Bu oqimlar u yoki bu mahsulotlar ishlab chiqarishda; bu ishlab 
chiqarishni kerakli materiallar, butlovchi qismlar va xomashyo bilan 
ta’minlashda; tayyor mahsulotlarni omborga joylashtirish, uni taqsimlash 
va iste’molchiga yetkazishda vujudga keladi. Ammo bunday tartibga 
solishlarni faqat odam, energetik, axborot, moliyaviy resurslar 
oqimlarining kattaligi, yo‘nalishi, vujudga kelishi, tugallanishi, davriyligi, 
izchilligi, hamda boshqa parametrlarni boshqarish orqali amalga oshirish 

---

18 
mumkin. Bu oqimlar ham ularning jismoniy tabiati iqtisodiy faoliyat 
natijasida 
yakuniy 
iste’molchilarning 
belgilangan 
ehtiyojlarini 
qanoatlantiruvchi mahsulotga aylanuvchi dastlabki materiallarning 
tabiatidan farq qilsada, moddiy bo‘ladi. 
Shuning uchun yetkazib berish tushunchasini kengroq ma’noda 
iqtisodiy faoliyat jarayonida vujudga keluvchi oqimlarning barcha o‘zaro 
bog‘liq turlarini yagona umumiy sifatida boshqarishning zamonaviy 
metodologiyasi va uslubiyoti sifatida talqin qilish mumkin. 
Umumiy holda logistik boshqaruv quyidagi vazifaviy sohalarga 
yoyiladi:
- zaxiralar;
- yuk oqimlarining harakati;
- omborga joylashtirish va omborda ishlov berish;
- materiallar, xomashyo, butlovchilar va tayyor mahsulotlarni 
tashish;
- mahsulotlarni taqsimlash. 
Mavjud amaliyotda yetkazib berishga ikki xildagi yondashish qabul 
qilingan. Bitta holda yetkazib berish moddiy, axborot, moliyaviy boshqa 
oqimlarning harakatini boshqarishning mexanizm va tuzilishini ishlab 
chiqishni ko‘zda tutadi, ya’ni rejalashtirish vazifalarining bajarilishi bilan 
cheklanadi. 
Boshqa holda yetkazib berish rejalashtirish bilan cheklanmaydi va 
haqiqiy boshqaruv tadbirlarini ko‘zda tutadi, ya’ni boshqaruv bo‘yicha 
kundalik joriy faoliyatni amalga oshiradi. Logistika xoh ishlab chiqarish 
tadbirkorlik faoliyatini rejalashtirish bosqichi va xoh amalga oshirish 
bosqichi bo‘lsin, marketing tadqiqotlari jarayoniga, moddiy resurslarning 
harakatlanishi, mahsulotlarning iste’molchilar o‘rtasiga taqsimlanishi, 
shaxsan ishlab chiqarish jarayoni hamda ma’muriy boshqaruv faoliyatiga 
ta’sir qiladi[15. 28-b].
Bir tomondan, yetkazib berish marketing tadqiqotlarining asosiy 
yo‘nalishlari va amaliy hulqini boshqaradi. Boshqa tomondan, bu 
tadqiqotlarning xarakteri va o‘tkazish usullari logistik boshqaruvning 
tuzilishi va vazifalarini belgilaydi.
Hududiy marketing tadqiqotlari iqtisodiy faoliyatning xarajatli 
ko‘rsatkichiga katta ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ishlab chiqarish 
faoliyatining navli va hajmli ixtisoslashuvi ular tomonidan belgilaniladi.
Marketing tadqiqotlari sotishlarning hajmi va taqsimlashning 
tuzilmasini tanlashni belgilaydi. Mahsulotlar navlarining kengayishi 
bazaviy modelni zamonaviylashtirish hisobiga sodir bo‘lishi mumkin. Bir 

---

19 
qator hollarda bunday zamonaviylashtirish faqat u yoki bu qo‘shimcha 
elementlar (aksesuarlar)ni qo‘llash yo‘li bilan sodir bo‘lishi mumkin. 
Bunda umumiy texnologik davri algebraik uzayishi shart emas, balki 
ko‘pincha qisqaradi.
Marketing tadqiqotlari iste’molchiga ko‘rsatilayotgan buyurtmalar va 
xizmatlarning shakllanishiga talabni belgilaydi. Bunday tahlilda yetkazib 
berishning istalgan shoshilinchligi va shartnoma muddatlari bajarilishining 
ishonchliligi hamda talabni darhol qanoatlantirishga qobiliyat kabi talablar 
belgilanadi. Tashish vaqtini kamaytirish zarurati va buyurtmani bevosita 
iste’molchiga kerakli joyda, kerakli vaqtda va talab qilingan miqdorda 
topshirish imkoniyati shuning bilan izohlanadi. Bunday talablar tashqi 
transportning tuzilishi, uning u yoki bu turidan foydalanish, transport 
yo‘nalishlarini joylashtirishga jiddiy ravishda ta’sir ko‘rsatadi.
Mahsulotlarning hajmlari va navlari, ularning saqlash va iste’molchilarga 
yetkazib berish usullarini tanlash masalalari bo‘yicha qarorlar qabul qilish 
moliyaviy kreditlar olish sharoitlari, ularni to‘lash usullari va muddatlari 
bilan 
yaqindan 
aloqadadir. 
Marketing 
tadqiqotlarining 
natijalari 
menejment va moliyaviy oqimlarni taqsimlash sohasidagi ayrim xulosalar 
va qarorlarga olib keladi[15. 32-b]. Logistik tizim marketing tadqiqotlarini 
butun iqtisodiy faoliyatni ushbu tadqiqotlar natijalarini amalga oshirish 
yo‘nalishida tashkil qilish bilan kengaytiradi va to‘ldiradi ushbu faoliyatni 
tashkil qilish moliyaviy oqimlarni tartibga solish va tegishli boshqaruv 
ko‘rsatmalarini berish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Yetkazib berish 
tamoyillariga ko‘ra atrof bozor muhiti va iqtisodiy faoliyatning borishi 
haqidagi joriy axborotlarning marketing tadqiqotlari asosida qabul 
qilinadigan barcha boshqaruv qarorlari moddiy oqimlarga ta’sir qilishda 
aks ettiriladi. Pirovardida yetkazib berish boshqaruv shunday tadbirda 
ta’sirni amalga oshirishi va ishlab chiqarish jarayonini tashkil qilishi 
kerakki, kamroq xarajatlarda salohiyatli iste’molchilarni yaxshiroq 
qanoatlantirsin va ularning doirasini kengaytirsin.