Yengil sanoat

11-Ma`ruza. Ishlab chiqarishda elektr xavfsizlik asoslari
Reja:

1. Elektr tokidan jarohatlanishning xavfliligi.

2. Insonni elektr tarmog’iga qo`shilishi mumkinligi sxemasi.

3. Elektr uskunalarini erga ulash va nollashtirish.

4. Tok ta`siriga tushgan kishiga birinchi yordam ko`rsatish.

Zamonaviy ishlab chiqarish elektr toki qo`llanilishi bilan chambarchas bog’liq. elektr toki mehnatni engillashtirish bilan bir vaqtda odamlar sog’ligi va hayoti uchun katta xavf manbai hamdir. Boshqa xavf manbalardan farqli, ularoq elektr toki xavfini masofadan, o`lchash asboblarisiz aniqlab bo`lmaydi.

Elektr tokidan jarohatlanish quyidagi har xil sharoitlarda sodir bo`lishi mumkin:

1. 
   izolyatsiyasi ishdan chiqqan o`tkazgichlar yoki ochiq tok uzatish qismlarga tekkanda;
   
2. 
   yoy orqali elektr toki ta`siridan;
   
3. 
   tasodifan kuchlanish ostida bo`lgan uskunalarning metall qismlaridan;
   
4. 
   katta o`lchamdagi mashinalarni elektr uzatish tarmoqlariga ruxsat etilmagan yaqinlikda joylashgan (avtokranlar, g’alla kombaynlari) va boshqa shunga o`xshash hollarda.
   

Statik ma`lumotlardan ma`lumki, elektr tokidan jarohatlanganlar ichida kishilarning ko`pchiligi elektrotexnik kasbga ega bo`lmagan odamlardir. Ishlab chiqarishda elektr tokidan jarohatlanishlarni tekshirish shu narsani ko`rsatadiki, ko`pchilik baxtsiz voqealar elektr uskunasi bilan ishlashga o`qimagan, elektr xavfsizligi haqida ma`lumoti yo`q ishchilarni ishlatish natijasida sodir bo`ladi.

Elektr xavfsizligi - bu odamlarni elektr tokining elektr yoyining, elektromagnit maydon va statik elektr zaryadlarining zararli va xavfli ta`sirlaridan himoyasini ta`minlovchi vositalar, texnik hamda tashkiliy tadbirlar sistemasidir.
1. Elektr tokidan jarohatlanishning xavfliligi

Elektr tokining inson organizmiga ta`siri murakkab va o`ziga xos formalarda namoyon bo`ladi. Organizmdan elektr toki o`tishi bilan unga kimiyoviy, issiqlik bilan va biologik ta`sir ko`rsatadi. Organizmga elektr tokining kimiyoviy ta`sirida qon va boshqa organik suyuqliklar parchalanadi. elektr tokining organizmga issiqlik bilan ta`sirida esa tananing jarohatlangan joylari ko`yishi mumkin. elektr tokining organizmga biologik ta`sirida esa og’riq, to`qimalari joyidan qo`zgalishi hamda ixtiyorsiz holda muskullarining qisqarishi kuzatiladi. elektr toki urishi (shoklantirishi) juda xavfli hisoblanadi. elektr toki inson tanasidan o`tishi bilan butun organizmni zararlaydi va bunda qisman yoki to`liq yurak, nafas olish organlarini va asab sistemasini falaj (shol) qilishi kuzatiladi.

Organizmga elektr tokining ta`siri natijasiga quyidagi qator omillar ta`sir qiladi:

-tok kuchi;

-inson tanasining qarshiligi;

-kuchlanishning kattaligi;

-tok turi va chastotasi;

-tok yo`li;

-tok ta`sirining davomiyligi;

-inson organizmining individual xususiyatlari.

Tok kuchi organizmni jarohatlashda hal qiluvchi ta`sir ko`rsatadi. Tokning quyidagi ta`sir ko`rinishlarini misol qilib keltirish mumkin.

1.sezilarli tok (2 mA gacha) – organizm orqali o`tganda sezilarli og’riq kuzatiladi;

2.qo`yib yubormaydigan tok (10…25 mA) – organizm orqali o`tganda o`tkazgichni qisgan qo`lni qisqargan muskullarini bo`shatib bo`lmaydi;

3.fibriliyatsion tok (50 mA dan yuqori) – organizm orqali o`tganda yurak fibriliyatsiyasiga (yurak muskullarining tartibsiz qisqarishiga) olib keladi.

Elektr tokidan jarohatlanishda inson tanasining qarshiligi katta ahamiyatga ega bo`ladi. Tananing elektr tokiga qarshiligi R<sub>z</sub> 100000 om dan 1000 om gacha qiymatlarda o`zgaradi va u teri qoplamasi holatiga (quruq, nam, jarohatlangan yoki jarohatlanmaganiga), tegish maydoni va tegish zichligiga, tokni kuchi va chastotalariga hamda uning ta`sirini davomiyligiga bog’liq bo`ladi.

Jarohatlanish natijasiga organizmdagi tokning yo`li ham ta`sir qiladi. elektr toki qo`l orqali oyoqqa etganda eng katta xavf tug’diradi, ya`ni bunda tok organizmning eng ko`p organlarini (yurakni va o`pkani) qamrab oladi. elektrdan jarohatlanish statistikasidan ma`lumki, inson qo`lining orqa tomonidan, chakkalardan, umurtqadan, tizzalardan, asab tolalarning birikish joylar va boshqa joylardan nisbatan uncha katta bo`lmagan toklar o`tganda ham halokatlarga olib keladi.

Elektr tokidan jarohatlanish natijasida insonning individual xususiyatlariga sezilarli darajada bog’liq bo`ladi.

Masalan, bir xil miqdordagi tok ikki kishidan o`tganda birinchisida kuchsiz sezgi uyg’otsa, ikkinchi kishining muskullarini qisqarishiga olib kelishi mumkin. Kishiga ta`sir etuvchi tok qiymati insonning jismoniy va ruhiy holatiga bog’liq holda o`zgaradi.

Insonni mast holatida bo`lishi, uning organizmini elektrga qarshiligini kamaytiradi va shunga ko`ra uning jarohatlanishi xavfini ko`paytiradi. YUrak, o`pka, asab kasalliklari bilan xastalangan insonlar uchun tok xavfli ta`sir ko`rsatadi. SHuning uchun elektr qurilmalarida ishlashga tibbiy ko`rikdan o`tgan va maxsus ma`lumotli kishilarga ruxsat etiladi.

Hayvonlar organizmiga elektr toki inson organizmiga ta`sir qilganidek ta`sir qiladi. Hayvonlarda olib borilgan tajribalar shuni ko`rsatdiki, uning massasi qancha katta bo`lsa elektr toki ta`siri xavfi shuncha kam bo`ladi. 100 mA miqdordagi tok kuchi hayvonlarni nafas olishi va yurak faoliyatida hech qanday o`zgarish hosil qilmaydi. Ammo hayvon tanasi qarshiligi inson tanasi qarshiligidan juda kamdir.

Yirik shoxli hayvonlarning oldingi va orqa oyoqlari orasidan qarshiligi 400…600 om bo`lib, hayvon yiqilayotgan holatida tanasini namligiga bog’liq ravishda 50…100 om gacha kamayadi. Hayvon organizmiga doimiy ravishda ta`sir etadigan eng kam kuchlanish ham uning mahsuldorligini kamayishiga olib kelishi isbotlangan. Qoramollarga ta`sir etuvchi kuchlanish miqdori 4…8 V bo`lganda uning sut berishi 20…40% ga kamayar ekan.
2. Insonning elektr tarmog’iga qo`shilishi mumkinligi sxemalari

Inson bir vaqtda ikkita har xil potentsialli elektr no`qtasiga tekkan holdagina elekt tokidan jarohatlanishi mumkin. Inson tanasidan o`tayotgan tok kattaligi elektr seti xususiyatlariga va unga insonni qo`shilishi sxemalariga bog’liq bo`ladi. eng ko`p texnik holat ikki xil qo`shilish sxemasi hisoblanadi.





13.1.-rasm. Neytrali izolyatsiyalangan elektr setiga ikki fazali tegish sxemasi.

1.O`tkazgichlar o`rtasidan (ikki fazali tegish);

2.Ikki o`tkazgich yoki uskunaning ishdan chiqqan (darz ketgan) korpusi va er bilan qo`shilish (bir fazali tegish); 17.1-rasmda bir vaqtda uch fazali setga ikki fazali tegish sxemasining ikki fazasiga tegish ko`rsatilgan.

Insonning tok zanjiriga bunday qo`shilishida tok kuchi



, (13.1.)

bo`ladi.

bu erda U_l - chiziqli kuchlanish, V; U_f - fazadagi kuchlanish, V; R_i - inson tanasining qarshiligi, Om. Ko`p hollarda fazali korpusga tegish natijasida bir fazali tegishlar sodir bo`ladi.

Kuchlanishi 1000 V gacha bo`lgan izolyatsiyalangan neytralli setlarda inson tanasidan o`tayotgan tok, tok manbaiga boshqa ikkita fazalar va sig’im izolyatsiyasi qarshiligi orqali qaytadi. Bu holatda tokning kuchi nafaqat inson tanasi qarshiligiga, balki izolyatsiyalar qarshiligi r₁, r₂, r₃ va S₁, S₂, S₃ larga ham bog’liq bo`ladi. Unchalik uzun bo`lmagan havo setlari uchun o`tkazgichlarni erga nisbatan hajmi kam S<sub>1</sub>=S<sub>2</sub>=S<sub>3</sub>=O bo`ladi. O`tkazgichlar izolyatsiyasining erga nisbatan qarshiligini r₁=r₂=r₃= r deb qabul qilish mumkin.

U holda

, (13.2.)

Neytrali izolyatsiyalangan setlarda inson orqali o`tadigan tok kuchi, elektr qurilmalaridagi izolyatsiyalarga bog’liq bo`lib, izolyatsiya qanchalik yaxshi bo`lsa tok kuchi shuncha kam bo`ladi.





13.2.-rasm. YOpiq erga ulangan neytralli setga bir fazali tegish sxemasi.



YOpiq erga ulangan neytralli, uch fazali tok setiga bir fazali tegish sxemasida tok yo`li; faza – elektr iste`molchi – inson – erga ulagich nulevoy o`tkazgich bo`ladi (17.2-Rasm) va uning kattaligi

, (13.3.)

bo`ladi.

bu erda R₀ –erga ulangan neytral qarshiligi, Om.

Elektr qurilmalarida xizmat ko`rsatayotgan kishilarning xavfsizligini taminlash uchun ular tanasining elektr qurilmasi korpusiga yoki erga tegib turgan detalga tegishini oldini olish kerak.
3. Elektr uskunalarini erga ulash va nollashtirish himoyasi
Odamlarni va hayvonlarni elektr tokidan ishonchli himoyalashning ko`proq tarkagan usuli erga ulash himoyasidir. YA`ni uskunalarning kuchlanish ostida qolishi mumkin bo`lgan tok uzatmaydigan metall qismini yoki elektr utkazgichlarni erga ulash hisoblanadi. Erga ulashning printsipial sxemasini quyidagi rasmda keltiramiz.

S fazada korpusga tutashuv sodir bo`lganda, elektr toki erga ulagich orqali erga o`tadi, chunki odamning qarshiligi erga ulagichning R₃ qarshiligidan etarlicha darajada ortiqdir. Erga ulagichning qarshiligi esa 10 Om dan ortiq bo`lmasligi kerak. Erga ulashning bosh vazifasi, korpusdagi potentsialni xavfsiz miqdorigacha kamaytirishdir.

Elektr qurilmalarini erga ulashni, o`zgaruvchan tokda nominal kuchlanish 380 V bo`lganda va undan yuqori 440 V da va doimiy tokning barcha hollarda, o`zgaruvchan tokda nominal kuchlanish 42…380 V gacha va doimiy tokda nominal kuchlanish 110…440 V gacha bo`lgan yuqori xavfli va o`ta xavfli mehnat sharoitlarida bajarish kerak bo`ladi.

13.5.-rasm. Erga ulash himoyasi:

a-printsipial sxemasi, b-erga ulash qurilmasi: 1- erga ulagich; 2-biriktiruvchi polosa.
O`zgaruvchan tokda 42 V va undan kichik kuchlanishda va o`zgarmas tokda 110 V kuchlanishdan kam hamma hollarda, ishlaydigan elektr qurilmalari erga ulanmaydi. Bunday portlash xavfi bor qurilmalar va ikki o`ramli payvandlovchi tansformatorlar mustasno. Erga ulovchi qurilma (17.5.-rasm) ikki kism: erga ulagich va biriktiruvchi polosalardan tashkil topadi.

Erga ulagichlar ikki xil sun`iy - faqat erga ulash uchun mo`ljallangan va tabiiy – erda boshqa maqsadda turgan metall buyum holatlarda bo`ladi. Sun`iy erga ulagichlar sifatida po`lat quvurlar va 2…3 m uzunlikdagi va devori qalinligi 3,5 mm dan kam bo`lmagan po`lat burchaklardan foydalaniladi. Tik erga ulagichlar, konturga 4 12 mm yoki aylana holdagi diametri 6 mm dan kam bo`lmagan po`lat polosalar, payvandlash bilan biriktiriladi. Tabiiy erga ulagichlar sifatida erga yotqizilgan suv uzatish quvurlari: artezan kuduqlarining quvurlaridan, binolarning erga tutashgan metall konstruktsiyalaridan, armaturalardan va boshqalardan foydalanish mumkin.

-Davlat standartiga asosan neytralli izolyatsiyalangan kuchlanishi 1000 V gacha bo`lgan qo`zg’almas setlarda erga ulash qurilmasining qarshiligi 10 Om dan oshmasligi kerak. Erning solishtirma qarshiligi 500 Om m da ga bog’liq bo`lgan oshiruvchi koeffitsientlar kiritiladi.

Nollashtirish. Neytrali yopiq erga ulangan setlarda, uskunalarning bevosita erga ulash himoyasini etarlicha samarali deb bo`lmaydi.

SHu sabali transformator yoki generatorlar neytrali yopiq erga ulangan 380/220 V kuchlanishli setlarda erga ulashning boshqa, nollashtirish turi qo`llaniladi.