Yarim o’tkazgich turlari

n
e

sohadagi asosiy bo’lmagan tok tashuvchilar; 
i
n
- xususiy tok tashuvchilar kontsentratsiyasi; 
T
U
- kattalik haroratga bog’liq 
bo’lib, quyidagi ifodadan aniqlanadi: 
11600
T
e
KT
U
T


(2.2) 
Bu yerda K – Boltsman doimiysi; 
e
 
– elektron zaryadi. 
Endi tashqi manba taʻsirida p–n o’tish sohasida potentsial to’siqning o’zgarish 
qonuniyatlarini ko’raylik. p–n o’tishga tashqi manba ulansa, potentsial to’siqning 
balandligi o’zgaradi va tok tashuvchilarning dinamik muvozanati buziladi. Bu holda 
natijaviy tokning kattaligi tashqi manba kuchlanishiga bog’liq bo’lib qoladi. Bu 
bog’lanish p–n o’tishning volt-amper xarakteristikasi deb ataladi. 
Bu bog’lanishni batafsil ko’raylik. Tashqi manbaaning musbat qutbi n – 
sohaga, manfiy qutbi p – sohaga ulab qo’yilgan deylik. Bunda p–n o’tishning (ichki 
elektr maydoni) ichki elektr maydoni kuchlanganligi vektori bilan tashqi manbaning 
elektr maydon kuchlanganligi bilan mos tushadi. Manbaa kuchlanishini oshishi 
bilan potentsial to’siq balandligi oshib asosiy tok tashuvchilarning harakati yanada 
qiyinlashib diffuzion tok nolgacha kamayadi. Lekin asosiy bo’lmagan tok 
tashuvchilar uchun bu maydon tezlashtiruvchi bo’ladi va hosil bo’lgan dreyf 
tokining kattaligi potentsial to’siq kattaligiga bog’liq bo’lmay, asosan tok 
tashuvchilarning miqdori bilan aniqlanadi. Potentsial to’siqning ortishi faqat 
ularning tezligini oshirib sonini o’zgartira olmaydi. Bu holda hosil bo’lgan tok 
teskari tok. p–n o’tishga qo’yilgan kuchlanish esa teskari kuchlanish deb ataladi
(6.3-rasmga qarang). 

---

Demak, teskari kuchlanishda p–n o’tishning qarshiligi juda katta bo’ladi. Uni 
teskari o’tish qarshiligi deyiladi. 
Endi manbaning qutblarini almashtiraylik, yaʻni p-sohaga tashqi manbaning 
musbat qutbi, n-sohaga ega manfiy qutbi ulanadi. Bu holda kontakt sohasida tashqi 
manba hosil qilgan maydon kuchlanganlik vektori, p–n o’tishning maydon 
kuchlanganligi vektoriga qarama-qarshi yo’nalgan bo’ladi va natijaviy maydon 
kuchlanganligi kamayib ketadi. Natijada potentsial to’siq balandligi juda kamayib 
ketishi tufayli diffuziya toki ortib ketadi. Tashqi kuchlanish oshsa, natijaviy tok ham 
oshadi. Hosil bo’lgan tok to’g’ri tok deb ataladi. Bunday ulanish esa to’g’ri ulanish 
deyiladi. Bu holdagi p–n o’tish qarshiligi to’g’ri ulanish qarshiligi deb ataladi. 
Demak p–n o’tishda hosil bo’lgan natijaviy tok kattaligi quyidagi ifodadan 
aniqlanadi: 
)
1
(
0


kT
eu
e
I
I
bu yerda 
0
I
-teskari tokning to’yinish qiymati; U - tashqi
manba kuchlanishi 6.4-rasmda tashqi manba kuchlanishiga qarab diffuziya tokining 
o’zgarish grafigi tasvirlangan. Uni p–n o’tishning volt-amper xarakteristikasi deb 
ataladi. Grafikdan ko’rinadiki, p–n o’tish tokni bir tomonlama o’tkazish 
xususiyatiga ega ekan.