Yaponiya qishloq xo'jaligi

---

Yaponiya qishloq xo'jaligi
Yaponiya Osiyo-Tinch okeani mintaqasining markazida joylashgan arxipelag davlati
bo'lib, to'rtta yirik Xonsyu, Xokaydo, Kyushu va Sikoku orollarida joylashgan. Ulardan
tashqari, shtat hududi shimoli-sharqdan janubi-g'arbga qadar uch yarim ming
kilometrga cho'zilgan 4 mingga yaqin kichik orollarni ham o'z ichiga oladi. Sohillari
ko'rfazlarni va ko'p sonli qo'ltiqlarni hosil qiladi. Arxipelagni yuvadigan barcha dengiz
va okeanlar Yaponiya uchun juda katta rol o'ynaydi, chunki ular uning resurslarining
asosiy manbalari hisoblanadi.
Aholi
Aholisi bo'yicha Quyosh mamlakati dunyoning birinchi o'ntaligiga kiradi. Yaponlar
dunyodagi eng uzoq umr ko'rish bilan maqtanishlari mumkin (erkaklar uchun 76 yosh
va ayollar uchun 82 yosh). Milliy tarkib nisbiy bir xillik bilan ajralib turadi. Yaponlar
mamlakat aholisining deyarli to'qson to'qqiz foizini tashkil qiladi. Yaponiyada
yashovchi boshqa xalqlar orasida koreyslar ham, xitoylar ham juda ko'p. Aksariyati
shintoizm yoki buddizm dinini qabul qiladi. Aholi eng zich joylashgani Tinch okeani
sohillari. Yaponlarning qariyb sakson foizi yirik shaharlarda istiqomat qiladi, ulardan
o‘n bittasi million aholiga ega shaharlardir.
Yaponiya sanoati
Yaponiya sanoati deyarli butunlay import resurslariga bog'liq. Oxirgi paytlarda
mamlakatda ilm-fanni ko‘p talab qiluvchi sanoatga e’tibor qaratilib, import
xomashyoga bog‘liq bo‘lgan energiya va metallni ko‘p talab qiluvchi ishlab
chiqarishning o‘sishini kamaytirishga majbur bo‘ldi. Biroq, Yaponiyada qora va rangli
metallurgiya, mashinasozlik, avtomobil va kemasozlik, qurilish sanoati, energetika,
kimyo va neft-kimyo, oziq-ovqat va sellyuloza-qog‘oz sanoati rivojlangan. Va, albatta,
Yaponiya konveyerning deyarli hamma joyida odamlarni sanoat robotlari bilan
almashtirishga harakat qilayotgan kam sonli mamlakatlardan biridir. Osaka, Tokio va
Fujiyamada joylashgan zavodlar deyarli toʻliq import xomashyo ustida ishlovchi yirik
metallurgiya markazlaridir. Yaponiyada rangli metallarni birlamchi eritish ko'lami asta
-sekin pasayib bormoqda, ammo eng yirik sanoat markazlarida joylashgan
zavodlarning aksariyati bugungi kunda ham ishlamoqda. Yengil va oziq-ovqat sanoati
muhim o'rin tutadi. Elektr energetika sanoatida asosan import xomashyodan
foydalaniladi. Yaponiya xomashyo bazasida neft va tabiiy gaz ustunlik qiladi, ayni
paytda ko'mirning ulushi pasayib, gidro va atom energiyasining roli ortib bormoqda.
Energetika sohasida uning quvvatining oltmish foizi issiqlik elektr stansiyalariga,
yigirma sakkiz foizi esa atom energiyasiga to‘g‘ri keladi. GESlar tog 'daryolarida
kaskadli. Yaponiyada mashinasozlik yaxshi rivojlangan. Etakchi kichik tarmoqlar -
elektrotexnika va elektronika, radio sanoati juda yaxshi rivojlangan, transport
texnikasi jadal rivojlanmoqda. Tankerlar va yuk tashuvchilarni qurish bo'yicha
mamlakat yetakchilik qilmoqda. Asosiy kemasozlik zavodlari portlarda joylashgan -
Yokogama, Nagasaki, Kobe. Yaponiya avtomobilsozlik sohasida ham barqaror

---

yetakchi hisoblanadi. Har yili Yaponiya zavodlarining yig'ish liniyalaridan 13 million
avtomobil chiqadi. So‘nggi yillarda mamlakatimizda noan’anaviy energiya manbalarini
rivojlantirishdan iborat “Quyosh” deb nomlangan dastur faol amalga oshirila
boshlandi. Iqtisodiy rivojlangan davlatlar orasida fan va biotexnologiyani
rivojlantirishga sarflangan xarajatlar ulushi boʻyicha ham Yaponiya birinchi oʻrinda
turadi.
Yaponiyada qishloq xo'jaligi
Qishloq xo'jaligi mamlakat yalpi milliy mahsulotining qariyb ikki foizini ta'minlaydi va
iqtisodiyotning eng muhim tarmoqlaridan biri bo'lib qolmoqda. Bu hududda aholining
olti yarim foizi band. Yaponiya qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishi asosan oziq-ovqat
mahsulotlariga toʻgʻri keladi. Yaponiya oziq-ovqatga bo'lgan ehtiyojning yetmish
foizini o'zi ta'minlaydi. Hududning 13 foizi qishloq xo'jaligi uchun ajratilgan.
Oʻsimlikchilik, xususan, sholi va sabzavot yetishtirish yetakchi oʻrin tutadi,
bogʻdorchilik keng tarqalgan. Chorvachilik ham jadal rivojlanmoqda. Shunday qilib,
Yaponiyada qoramol, parrandachilik, cho'chqachilik rivojlangan. Ajoyib joylashuv har
bir yaponning ratsionida baliq va dengiz mahsulotlarining ko'pligini belgilaydi.
Okeanlarning deyarli barcha hududlarida baliq ovlash amalga oshiriladi. Yaponiyada
400 000 dan ortiq kemadan iborat keng baliq ovlash floti mavjud. Bundan tashqari,
mamlakatda uch mingdan ortiq baliq ovlash portlari mavjud.
Yaponiya qishloq xo'jaligi O'zining tuzilishiga ko'ra, yapon qishloq xo'jaligi
diversifikatsiyalangan deb tasniflanishi kerak. Uning asosini qishloq xoʻjaligi, asosan
sholi va boshqa don ekinlari, texnik ekinlar va choy yetishtirish tashkil etadi.
Bog'dorchilik, bog'dorchilik, ipakchilik va chorvachilik muhim o'rin tutadi. Yaponiyada
qishloq xoʻjaligi oʻrmon xoʻjaligi, baliqchilik va dengiz baliqchiligini ham oʻz ichiga
oladi. Mamlakatimizning ekin maydoni 5,4 million gektarni tashkil etadi va bir qator
hududlarda yiliga 2-3 tadan hosil yig‘ib olinishi tufayli ekin maydoni undan oshib
ketadi. Ekin maydonlarining yarmidan koʻprogʻini boshoqli, 25% ga yaqinini sabzavot,
qolgan qismini ozuqa oʻtlari, texnik ekinlar va tutzorlar egallaydi. Qishloq xoʻjaligida
sholi ustunlik qiladi. Shu bilan birga, bug'doy va arpa hosildorligining pasayishi
kuzatilmoqda (past rentabellik va import raqobati). Sabzavotchilik asosan shahar
chekkasida rivojlangan. Qoida tariqasida, issiqxona tuprog'ida yil davomida.
Xokkaydoda qand lavlagi, janubida shakarqamish yetishtiriladi. Issiqxonalarda choy,
sitrus mevalar, olma, nok, olxo‘ri, shaftoli, xurmo (Yaponiyaga endemik), uzum,
kashtan, tarvuz, qovun, ananas ham yetishtiriladi. Xonsyuning janubi-g'arbiy qismida
katta maydonlar qulupnayga bag'ishlangan. Chorvachilik faqat Ikkinchi jahon
urushidan keyin faol rivojlana boshladi. Qoramol podasi 5 million boshga etadi
(yarimtasi sog'in sigirlar). Janubiy viloyatlarda choʻchqachilik rivojlanmoqda (7 mln.
bosh). Chorvachilik markazi mamlakat shimoli - Xokkaydo oroli boʻlib, u yerda
maxsus fermer xoʻjaliklari va kooperativlar tashkil etilmoqda. Yapon chorvachiligining
o'ziga xos xususiyati shundaki, u import qilingan yemga asoslangan (ko'p
makkajo'xori import qilinadi). O'z ishlab chiqarish ozuqaning 1/3 dan ko'p bo'lmagan

---

qismini ta'minlaydi. Mamlakatning o'rmon maydoni taxminan 25 million gektarni
tashkil qiladi. Tarixan oʻrmonlarning yarmidan koʻpi xususiy mulkdir (shu jumladan
bambuk plantatsiyalari). Umuman olganda, o'rmon egalari 1 gektargacha bo'lgan
kichik fermerlardir. o'rmonlar. O'rmonlarning asosiy egalari orasida imperator oilasi
a'zolari, monastirlar, ibodatxonalar yuqori sifatli o'rmonlarga ega. Baliqchilik yirik
monopolist kompaniyalarning ustunligi bilan tavsiflanadi. Baliq ovlashning asosiy
ob'ektlari - seld, treska, qizil ikra, kambala, orkinos, halibut, akula, saury, sardalya va
boshqalar. Ulardan dengiz o'tlari va mollyuskalar ham olinadi. Yaponiyaning baliq
ovlash flotida bir necha yuz ming kemalar (asosan kichik). Ovlanishning 1/3 qismi
Xokkaydo mintaqasidagi suvlardan keladi. Muhim baliq ovlash hududi Xonsyuning
shimoli-sharqiy qirg'og'idir. Baliqchilik keng tarqaldi: lagunalar, tog'li ko'llar va sholi
dalalarida baliqlarni sun'iy ravishda ko'paytirish va marvarid midiyasini etishtirish. 20-
asrning 50-yillari oxiri 60-yillari boshlarida urushdan oldingi yengil sanoatga
asoslangan mamlakat ishlab chiqarish salohiyati ogʻir sanoatga qayta yoʻnaltirildi.
Bundan tashqari, energiya va metallni ko'p talab qiladigan sanoatni birmuncha
cheklab qo'ygan holda fanni ko'p talab qiladigan tarmoqlarni ustun rivojlantirish kursi
o'tkazildi. 20-asrning 70-yillarida elektronika, aniq va murakkab asbobsozlik, optika,
fotoapparatlar, dori vositalari, ilmiy va laboratoriya asbob-uskunalari ishlab chiqarish
jadal sur'atlar bilan rivojlana boshladi.
Yaponiyaning energetika bazasini import qilinadigan neft (yoqilgʻi-energetika
balansida 75%) tashkil etadi. Yaponiyada 1000 dan ortiq elektr stantsiyalari mavjud.
Davlat dasturida bu sonni sezilarli darajada oshirish ko‘zda tutilgan. Elektr
energetikasining asosini yirik shaharlar yaqinida joylashgan yirik issiqlik elektr
stansiyalari tashkil etadi. Ammo 600 ga yaqin GES ham ma'lum rol o'ynaydi.
Yadro energetikasi tobora muhim rol o'ynamoqda. Mamlakatda 39 ta energoblok
ishlamoqda, yana 12 ga yaqini qurib bitkazilmoqda. Yadroda energiya asosiy rolni
monopoliyalar - Mitsui, Mitsubishi, Sumitomo o'ynaydi. Ta'minot uran xomashyodan
asosan ishlab chiqariladi Afrika.
Qora metallurgiya Yaponiyada u ustuvor tarmoqlardan biri hisoblanadi. Metallurgiya
sohasida yetakchi 500 dan ortiq kompaniyalarni birlashtirgan Nippon Seitetsu
korporatsiyasi hisoblanadi. Qora metallurgiya asosiy e’tiborni import xomashyosiga
qaratadi. Temir ruda dan keladi Hindiston, avstraliya,Janubiy Afrika, Chili. kokslash
ko'mir – AQSH, Avstraliya, Kanada.
So'nggi o'n yilliklarda Yaponiyada yangi sanoat tarmoqlarining rivojlanishi
munosabati bilan rangli va nodir metallarga talab ortdi.
Mis eritish zavodlarining ko'pchiligi Xonsyuning shimoliy qismidagi konlar yaqinida
joylashgan va orolda Shikoku (kambag'al rudalar, tashish uchun ular noqulay).
Polimetall rudalar, oltingugurtli va mis piritlar Yaponiyaning deyarli barcha yirik
orollarida uchraydi. Biroq, qo'rg'oshinni Avstraliya, Kanada va undan import qilish
kerak Meksika alyuminiy kabi.
Yaponiya qishloq xo'jaligining tuzilishi va geografiyasi

---

Tuzilishi jihatidan yapon qishloq iqtisodiyot diversifikatsiyalash turiga taalluqli bo'lishi
kerak. Uning asosini qishloq xoʻjaligi, asosan sholi va boshqa don ekinlari, texnik
ekinlar va choy yetishtirish tashkil etadi. Bog'dorchilik, bog'dorchilik, ipakchilik va
chorvachilik muhim o'rin tutadi. DA Yaponiya uchun qishloq xo'jaligi oʻrmon xoʻjaligi,
baliqchilik va dengiz baliqchiligini ham oʻz ichiga oladi. Mamlakatimizning ekin
maydoni 5,4 million gektarni tashkil etadi va bir qator hududlarda yiliga 2-3 tadan
hosil yig‘ib olinishi tufayli ekin maydoni undan oshib ketadi.
Ekin maydonlarining yarmidan koʻprogʻini boshoqli, 25% ga yaqinini sabzavot, qolgan
qismini ozuqa oʻtlari, texnik ekinlar va tutzorlar egallaydi.
Qishloq xoʻjaligida sholi ustunlik qiladi. Shu bilan birga, bug'doy va arpa
hosildorligining pasayishi kuzatilmoqda (past rentabellik va import raqobati).
Sabzavotchilik asosan shahar chekkasida rivojlangan. Qoida tariqasida, issiqxona
tuprog'ida yil davomida. Xokkaydoda qand lavlagi, janubida shakarqamish
yetishtiriladi. Issiqxonalarda choy, sitrus mevalar, olma, nok, olxo‘ri, shaftoli, xurmo
(Yaponiyaga endemik), uzum, kashtan, tarvuz, qovun, ananas ham yetishtiriladi.
Xonsyu janubi-g'arbiy qismida katta maydonlar qulupnayga bag'ishlangan.
Chorvachilik faqat Ikkinchi jahon urushidan keyin faol rivojlana boshladi.
Qoramol podasi 5 million boshga etadi (yarimtasi sog'in sigirlar). Janubiy viloyatlarda
choʻchqachilik rivojlanmoqda (7 mln. bosh). Chorvachilik markazi mamlakat shimoli -
Xokkaydo oroli boʻlib, u yerda maxsus fermer xoʻjaliklari va kooperativlar tashkil
etilmoqda.
Baliqchilik yirik monopolist kompaniyalarning ustunligi bilan tavsiflanadi. Baliq
ovlashning asosiy ob'ektlari - seld, treska, losos, kambala, orkinos, halibut, akula,
saury, sardalya va boshqalar.
Dengiz o'tlari va mollyuskalar ham yig'ib olinadi. Yaponiyaning baliq ovlash flotida bir
necha yuz ming kemalar (asosan kichik). Ovlanishning 1/3 qismi Xokkaydo
mintaqasidagi suvlardan keladi. Muhim baliq ovlash hududi Xonsyuning shimoli-
sharqiy qirg'og'idir.
Baliqchilik keng tarqaldi: lagunalar, tog'li ko'llar va sholi dalalarida baliqlarni sun'iy
ravishda ko'paytirish va marvarid midiyasini etishtirish.
Iqlim xususiyatlari
Mamlakatning geografik joylashuvi aholi turmush tarziga hal qiluvchi ta'sir ko'rsatadi.
Yaponiya orol davlatidir. Tabiat shunday joylashtirilganki, uchta iqlim zonalari juda
cheklangan hududda joylashgan: dengiz qirg'oqlari, tekisliklar va tog'li hududlar.
Yaponiyada qishloq xo'jaligi ana shu sharoitda shakllangan va rivojlangan. Mamlakat
okeanning yaqinligi tufayli yuqori namlik bilan ajralib turadigan mo''tadil zonada
joylashgan. Shu tufayli o'simliklarning intensiv o'sishi mavjud. Yoki - biologlar
aytganidek - biomassa.
M