Янгиланаётган Ўзбекистон: миллий тикланишдан – миллий юксалиш сари

XUSUSIYAT VA TIPLARNING 
NEYROFIZIOLOGIK ASOSLARI
Ayzenk ishlaridagi eng e‟tiborga loyiq jihatlardan 
biri – bu uning shaxs xususiyatlari yoki tiplarining 
neyrofiziologik asoslarini topishga harakat qilishi 
bo„ldi. Introversiya-ekstraversiya bosh miya qobig„i 
aktivatsiyasi bilan bog„liq. Bu narsa 
elektroensefalografik tadqiqotlarda ko„rilgan. 
Ayzenk “aktivatsiya” terminini qo„zg„alish darajasini 
aniqlash maqsadida qo„llagan. Bu qo„zg„alish 
darajasi quyi chegaradan (uyqu holati) yuqori 
chegaragacha (vahimalanish holati) o„zgarishi 
mumkin. Uning fikricha, introvertlar o„ta 
qo„zg„aluvchan, ya‟ni tashqi stimullarga nisbatan 
yuqori darajada sezgir bo„lishadi.
SHu sababdan ham, introvertlar ularga kuchli ta‟sir 
qiluvchi holatlardan qochishga harakat qilishadi. 
Va aksincha, ekstravertlar esa unchalik 
qo„zg„aluvchan bo„lmay, tashqi stimullarga 
nisbatan sezgir emas. SHuning uchun ham 
ekstravertlar doimo ularni qo„zg„ata olishi mumkin 
bo„lgan holatlarni qidirishadi. 

---

•
Ayzenkning fikricha, barqarorlik-neyrotizm bo„yicha individual 
farqlar avtonom nerv sistemasining stimullarga bo„lgan 
reaksiyasi kuchini aks ettiradi. Xususan, u bu holatni motivatsiya 
va emotsional xulqqa ta‟sir qiluvchi limbik sistema bilan 
bog„laydi. Neyrotizm yuqori bo„lgan shaxslarda barqaror 
shaxslarga nisbatan kasalliklarga, xavotirli vaziyatlarga reaksiya 
tezroq bo„ladi. Bunday toifa shaxslarda stimullar yo„qolishiga 
qaramay reaksiya uzoq mudat davom etishi ham mumkin. 
•
Psixotizm sabablarini aniqlashga bag„ishlangan tadqiqotlar 
hali nihoyasiga etmagan. Lekin shunga qaramay, Ayzenk 
gipotezesiga ko„ra, bu holat anrogen ishlab chiqarish tizimi 
(ichki sekretsiya bezlari ishlab chiqaradigan kimyoviy 
moddalar bo„lib, qonga tushganda erkaklarning jinsiy belgilari 
rivojlanishi va saqlanishini boshqaradi) bilan bog„liqdir. Ammo 
bu sohadagi empirik tadqiqotlar juda kam bo„lib, jinsiy 
gormonlar va psixotizm aloqasi haqidagi Ayzenk gipotezasini 
tasdiqlash etarli emas. 

---

•
Ayzenk tomonidan taklif etilgan shaxs xulq-atvorining 
neyrofiziologik interpretatsiyasi uning psixopatologik nazariyasi 
bilan bog„liqdir. Turli xil simptomlar va buzilishlar shaxs nerv 
sistemasining funksiyasiga bog„liq. Misol uchun, yuqori 
darajadagi introversiya va neyrotizmga ega shaxsda obsessiv-
kompulsiv buzilishlar, shuningdek, fobiyalar kabi xavotirli 
holatlar bilan bog„liq kasalliklarning rivojlanish ehtimoli 
yuqoridir. Va aksincha, yuqori darajadagi ekstraversiya va 
neyrotizmga ega shaxslarda psixopatik (antisotsial) 
kasalliklarga chalinish ehtimoli kuchli. Lekin, Ayzenk shuni 
qo„shimcha qilib aytadi-ki, insondagi psiik buzilishlar uning 
genetik tuzilishining avtomatik natijasi emas. Genetik irsiylik 
shaxs ma‟lum bir vaziyatlarga tushganda o„zini qanday 
tutishiga sababchi bo„ladi. Ayzenkning fikricha, psixik buzilishlar 
genetik asosga ega bo„ladi, lekin atrof-muhit omillari uni 
rivojlanishini ma‟lum darajada o„zgartirishi mumkin. 

---