Yangi jamiyat qurishda ta’lim va tarbiyaning o‘rni va ro’li. Reja

3 Xitoy va Hindistonda yozuv, ta’lim-tarbiya tizimida ilmiy tarixiy ahamiyati nimada
Qadimgi Hindiston madaniyati. Hindiston territoriyasining hajmi va aholisining soni jihatidan uzoq o'tmishdayoq hozirgiday kabi Osiyoning eng katta mamlakatlaridan biri bo'lgan. Uning tabiat yaratgan keskin chegaralari uni tashqi olamdan ajratib qo'ygan, boshqa mamlakat va xalqlar bilan aloqasini qiyinlashtirgan. Uning janubiy, janubi-g'arbiy va janubi - sharqiy chegaralari Hind okeani, Arabiston dengizi va Bengal qo'ltig’i bilan o'ralgan. Shimoliy chegarasi esa yer yuzining eng baland Ximolay tizma tog'lariga taqatgan. Tog'li to'siqlar sira o'tib bo’lmaydigan darajada bo'lmasa-da, juda bahaybatdir va ular Hindistonni g'arbda Erondan va sharqda Hindi - xitoydan ajralib turardi. Qadimgi Hindiston tarixiga doir asl nusxa manbalarining ko'p qismi yo'q bo'lib ketgan. Qadimgi hind adabiyotining ko'p asariari qayin po'stlog'iga yoki palma daraxti bargiariga yozilgan bo'lib, ular Misrdagidan ko'ra ancha nam iqlim sharoitiga bardosh bera olmagan (Misrda papirusdan mo'rt material ham saqlangan). Ikkinchi tomondan, yong'inlar Old Osiyoning kitoblariga zarar keltirmagan bo'lsa, qadimgi Hindiston kutubxonalari va arxivlarini obdan xarob qilgan, toshga o'yib yozilgan matnlarning asl nusxasi saqlangan bo'lsa-da, ular nisbatan ozdir.
Qadimgi Hindiston yilnomalarining axvoli ulardan ham yomon. Vedalar, Maxabxarata va Ramayana hajmi ancha katta va mazmundor she'riy asarlardir.
Vedaiar - gimniar, qo'shiqlar, afsungar va diniy duolardan iborat katta to'plamdir. Bunday to'plamlardan to'rttasi saqlangan. Bu to'plamlar - Rigveda, Samaveda, Yajurveda va Abxarveda deb atalgan. Eng qadimgi qismlari eramizdan avvalgi 2 ming yillikka mansubdir, keyin uiar taxminan ming yildan ziyodroq davr davomida qayta ishlangan va uning eng oxirgi nusxasi bizning eramizga yaqin davrda yozilgan.
Hind xalqining og'zaki ijodidan ikkita doston borki, ularni adabiy qimmati va tarixiy ahamiyati jihatidan olamga mashhur Gomer dostoniari bilan tenglashtirish mumkin. Bu dostonlarning biri Maxabxarata (Bxarta avlodlarining buyuk urushi) deb, ikkinchisi esa Ramayana (Ramaning faoliyati tog'risida qissalar) deb atalgan. Garchi an'anada bu dostonlar avtorlarining nomi (Vayasi va Valmiki) saqlangan, ammo afsonaviy Gomerning tarixan rostligi qanchalik gumon bo'lsa, u mualliflar ham shundaydir U dostonlarning ikkisi ham eramizning avvalgi 1 ming yillikning taxminan o'rtalarida tarkib topa boshlagan va eramizdan dastlabki asrlarida qat'iy shakl olgan (vaqtlarni mutlaqo aniq belgilab bo'lmaydi).
Qadimgi Hindistonda har xil falsafly oqimlar shu jumladan, materialistik oqim tarkib topgan. Masalan, charvak ta'Iimotiga ko'ra bilishning birdan - bir manbai tajribadir.
Eramizdan avvalgi V-Vi asrlarda Hindistonda Yerning sharsimon ekanligini va yerning o'ziga tortish qonuni, shuningdek , yerning o'z o'qi atrotida aylanishini juda yaxshi bilganlar. Bu ilmiy kashfiyotlarni o'rta asrlarda arablar hindlardan o'rganib olganlar.
Ilk hind davridayoq (eramizdan avvalgi III - II ming yillikdayoq) Hind vodiysida hisobning o'nli tizimi tarkib topgan. Keyinchalik hindiar matematikada ba'zi jihatdan boshqa sharqiy davlatlardan o'zib ketgan. Masalan, nolni bildiradigan alomat faqat Hindistonda ishlatilgan. Biz rim raqamiaridan farq qilib arabcha raqamlar deganimizni aslida qadimgi hindiar ixtiro qilgan va keyin bu raqamlar arablarga o'tgan. Arab algebrasiga ham hindlar algebrasining ta'siri bor.
Qadimgi hind kimyogarlari sulfat, xlorat va azot ksilota ishlashni bilaganlar. Tabiat kasalliklarini muayyan tizimga solishga uringanlar va organizmdagi asosiy shiralar nazariyasini yaratganlar. Hindistonda juda ko'p til va shevalar bo'lishi filologiya sohasida tadqiqotlar olib borilishini talab qilgan. Braxman olim Panini (eramizdan avvalgi V- VI asrlarda yashagan) "tozalangan" tilning, ya'ni adabiy (sanskrit) tilining grammatikasini tuzgan.
Gumbazli binolar va o'ziga xos g'orlar-ibodatxonaiar qadimgi hindlarning ajoyib arxitektura yodgorliklaridir. Ajanta g'or-ibodatxonalarida saqlangan xilma-xil rangidagi freskalar (eramizdan avvalgi I - III asrlarda) o'zining realizmi bilan kishini hayratda qoldiradi.
Hind madaniyati Markaziy va Sharqiy Osiyo mamiakatlariga (asosan buddizmning yoyilishi munosabati bilan) katta ta'sir ko'rsargan. Hindiston g'arb olamiga arablar orqali ta'sir ko'rsatgan.
Qadimgi Xitoy adabiyoti. Qadimgi Xitoyliklar o’zlarining ajoyib adabiyotiga ega bo’lganlar. Qadimgi Xitoy adabiyotining shakllanishi xalq og’zaki ijodiyoti bilan bog’liqdir. Yozuv kelib chiqqan yozma adabiyot rivoj topgan.
Xitoyda “Shi-Szin”, “Chun-syu” kabi asarlar yaratilgan. Xitoylar ajoyib afsona, ertak, qo’shiq, topishmoq va ko’plab maqollar yaratganlar. Dostonlar Xitoyning qadimgi adabiyotidan katta o’rin olgan. Xitoy adabiyotida diniy, tarixiy va falsafiy mavzular keng o’rin olgan. Xitoyda miloddan avvalgi IV-I, milodning I-IV asrlaridan Soy Yuan, Sima Suan kabi shoirlar ijod etishgan. Qadimgi Xitoyda musiqa, raqs, qo’shiq san’atiga qiziqish erta boshlangan. Ularda musiqa asboblarining torli, urib, puflab chalinadigan turlari keng tarqalgan. Xitoyga qo’shni O’rta Osiyo xalqlarining arfa kabi musiqa asbobi I-II asrlarda kirib borgan.
Xitoylar adabiyotida diniy an'analar juda keng o'rin olgan. Ajdodlarga sig'inish katta ahamiyatga ega bo'lgan. Tabiat hodisalari va har xil ixtirolarni ilohiy kuchdan deb bilganlar Matriarxat davrida bu kuch butun mavjudotning otasi Nyuyva bo'lgan: olamni va odamzodni o'sha yaratgan, osmondagi teshik va yoriqlarni toshlar bilan o'sha bekitib, tekislab qoygan. Keyinchalik tabiat va insoniyat ajdodi ruhlarining panteoni vujudga keltirilgan, unga osmonni gavdalantiruvchi Shan Di bosh bo'lgan.
G'ayri tabiiy kuch egalari bo'lmish qahramonlar to'grisida dostonlar yaratilgan. Bu dostoniar epik sikllarga birlashtirilgan. Kishilarni o't hosil qilishga o'rgatgan Suy Jey to'g'risidagi ayniqsa ta'kidlab o'tmoq kerak (bu yunonlar greklar titani Prometeyni esiatadi).
Qadimgi Xitoyda me’morchilik, rassomchilik va haykaltaroshlik. Me’morchilik Qadimgi Xitoy san’atining bir turidir. Uning kelib chiqishi. Xitoy tarixining uzoq o’tmishiga borib taqaladi. Me’morlar ajoyib saroylar, ibodatxonalar, ma’muriy binolar va xarbiy istexkomlar qurganlar. Xitoyning qadimgi Xao Sanyan, Dalyan, In, Shoychun, Chanan kabi yirik shaharlarida ko’pdan-ko’p saroylar, ibodatxonalar va ma’muriy bunolar bo’lganki, uni xitoylik qo’li gul ustalar ishlaganlar. Me’morchilik ishlarida loy, g’isht, paxsa va ko’proq yog’och ishlatilgan. Bu jihatdan miloddan avvalgi I-II asrlarda uch qavatli qilib, oynavand peshayvonlar va to’tr chekkasida qorovul xonasi bo’lgan Chanandagi Xan podsholarining saroyi diqqatga sazovordir. Xitoyda rassomlik ancha rivojlangan edi. Rassomlar shox saroylari, ibodatxona devorlari va amaldorlarning uyi devorlarini o’simlik, daraxt, ot, otlik askar, jang aravalari it, fil va qandaydir maxluqlarning tasvirlari bilan bezaganlar. Xitoyda haykaltaroshlik kamroq rivojlangan. Ustalar miss, jez, kumush va oltin toshlardan xilma-xil idishlar yasab, ularning sirtini qush va ajdarxo va turli afsonaviy maxluqlar bilan bezaganlar. Haykaltarosh ustalar podsho, sarkarda, boy va oddiy kishilarning haykallarini o’ta nafis did bilan ishlaganlar. Qadimgi Xitoyning qo’li gul ustalari ajoyib zargarlik, kulolchilik, miskrlik va boshqa badiiy buyumlar ishlatishda shuhrat qozonganlar. Shunday qilib qadimgi Xitoyliklar adabiyot, me’morchilik va tasviri san’at sohasida o’zlariga xos asarlar yaratib, shuxrat qozonganlar.
Qadimgi Xitoyda ilmiy bilimlarning rivojlanishi. Qadimgi Xitoyda xo’jalikning rivojlana borishi bilan ilmiy – amaliy bilimlar ham ravnaq topgan. Ular matematika, geografiya fanlari sohasida jiddiy yutuqlarga erishganlar. Bu jihatdan miloddan avvalgi II asrda tuzilgan “Matimatikaning to’qqiz kitobi” degan asar diqqatga sazovordir. Qadimda matematikaning asoslari tushuntirib berilgan. Bu kitob dehqon, olim, hunarmand, tarixchi, astranom, chorvador va me’morlar uchun uzoq vaqtgacha qo’llanma bo’lib xizmat qilgan. Xitoy olimlari astranomiya sohasida ham jiddiy yutuqlarga erishganlar. Davlat, xo’jalik ishlarini yuritish, vaqtnu xisoblash va taqvim tuzish zaruriyati astranomiya bo’limlarni to’plashni taqozo etadi. Xitoy astranomlari miloddan avvalgi 2 ming yildayoq astranomik kuzatishlarni olib borganlar. Miloddan avvalgi 145-190 yillarda yashagan xitoy tarixchisi Sim Syanning “Tarixiy xotiralar” kitobining bir bo’limi osmon jismlari masalasiga bag’ishlangan. Tarixchi Ban Guning “Xan tarixi” kitobida 783 yulduzning nomi keltirilgan.
Milodning II asrida yashagan Chjan Xenning astronomiya va matematikaga oid asarida esa 124 yulduz turkumi, 2500 yulduzlarning nomi eslatib o’tilgan. Bu davrda planetalar xarakatini kuzatishga katta ahamiyat berishgan. Xitoy astronomlari bir yil 365 kun ekanini aniqlashgan. Ular bir yilni 12 oyga bo’lganlar va quyosh-oy taqvimini tuzganlar.
Qadimgi Xitoy tabobat ilmining rivojlanishi. Qadimgi Xitoyda tabobat ham ancha yaxshi rivojlangan. Tabiblar bemor tomirlarni ushlab ko’rib, ularning kasalliklarini aniqlab, tekshirib so’ng davolashga kirishganlar. Qadimgi Xitoyda Van Shu Xe, Van Sio va Xua Tu kabi mashhur tabiblar yashaganlar. Van Shu Xe tabobatga oid “Ney-Szi”,-“Odam tabiati va xayoti”, Van Sio esa “Qiyinchilik haqida kitob” kabi asarlar yozilgan. Ular bemorlarni davolashda meva, o’simlik va hayvonlarning ayrim qismlaridan tayyorlangan sodda va murakkab dorilardan foydalanganlar. Xitoy tabiblari dunyoda birinchi bo’lib, tomirdan shifobaxsh suyuqli dori yuborib davolash usulini qo’llaganlar. O’sha vaqtda Xitoyda dori-darmonlarning 1000dan ortiq turi ma’lum bo’lgan.
3. Qadimgi Xitoy yozuvi. Qadimgi Xitoy ko’hna Misr va Mesopotamiya singari o’z yozuvi va adabiyotiga ega bo’lgan. Qadimgi Xitoyliklar hozirgi kunimizdan 3.5- 4 ming yil ilgari o’zlarini yaratganlar. Ularning yozuvi ham Misrliklarniki singari rasm-belgilardan ierogliflardan iborat bo’lgan. Har bir ieroglif-belgi butun bir so’zni ifoda etadi. Bir kichik shoxcha belgisi “daraxt”, ikkitasi “o’rmon”, uchtasi “chakalakzor” kabi ma’nolarni bildiradi. Xitoyda dastlabki yozuv miloddan avvalgi 2 ming yillikda kashf etilgan. Bu Shan-In davlati davriga to’g’ri keladi. O’shanda yozuvlar soni 2000 ga yaqin bo’lgan. Xan davrida esa ierogliflarning soni 18000 ga yetgan. Xitoy yozuvlari asrlar mobaynida ayrim o’zgarishlarga duch kelgan. Ammo u o’zining asosiy belgilarini zamonamizgacha saqlab qolgan. Xitoyliklar xatni dastlab suyak, yog’och, cho’p teri va bambuk tanasidan tayyorlangan maxsus taxtachalarga yozganlar. Miloddan avvalgi V asrdan boshlab esa ipakdan tayyorlangan shoyi parchasiga yozganlar.
Miloddan avvalgi I asrda xitoylar qog’ozni kashf etgach, yozuvlar ana shu qog’ozga yozilgan. Xitoyliklar dunyoda birinchi bo’lib qog’ozni kashf qilishgan ekan. Matnlar o’ngdan chapga tomon ustunlar tariqasida yuqoridan pastga qarab yozilgan. Yozuvda bo’yoq, cho’p, qush patlari va cho’tkachalardan foydalanilgan. Xitoyliklar qog’ozni bambuk, latta va po’stloq aralashmasidan tayyorlaganlar.
Eramizdan avvaigi I ming yillik o'rtalariga kelib Xitoyda har xil falsafiy oqimlar paydo bo'lgan. Ularning eng etiborlisi konfutsiychilikdir: bu falsafiy oqim garchi vaqtincha mag'Iubiyatga uchragan bo'lsa - da, o'z mavqelarini to yangi zamongacha saqlab kelgan.
Misrda bundan 6-7 ming yil avval 750 belgidan iborat rasmli iyeroglif kashf etilgan. Misr yozuvida narsa va hodisalar turli xil rasm va belgilar bilan ifoda etilgan bo‘lib zamonlar o‘tishi bilan bu belgilar alifbo belgilariga aylangan. Qadimgi podsholik (mil.av. 2800-2250-yillar) davrida 24 ta tovushni bildiradigan alifbo paydo bo‘lgan. Misrliklar yozuvi o‘ngdan chapga qarab yozilgan, shumerliklar yozuvi esa chapdan o‘ngga qarab yozilgan.
Hind yozuvi mil.av. III-II ming yillikda 700 ga yaqin belgi rasmdan iborat yozuv bo‘lgan. Hind yozuvi taxminan 400 yoki 250-300 belgi rasmdan iborat bo‘lgan, Shumer va Xett yozuviga o‘xshatiladi. Mil.av. V asrdan boshlab hindlar braxmi, kxaroshtxi, aramey, gupta yozuvidan foydalanganlar.
Xitoy iyeroglifi mil.av. II ming yillikda kashf etilgan, 2 mingga yaqin iyeroglif bo‘lgan. Xan davrida iyerogliflar soni 18 mingtaga yetgan. Hozirgacha qisman o‘zgarishsiz saqlangan. Dastlab xitoyliklar suyak, yog‘och, cho‘p, teri va bambuk daraxtidan tayyorlangan taxtachalarga yozishgan, V asrdan boshlab ipak shoyi parchasiga yozganlar.
Krit-Mikenda mil.av. III-II ming yilliklarda A va B chiziqli yozuv mavjud bo‘lgan. 1953-yilda ingliz olimlari Ventris va Chadvik B chiziqli Krit yozuvlarini o‘qishga muvaffaq bo‘lgan.
Etrusk, osk, lotin yozuvlari mil.av. VIII-VII asrlarda yaratilgan. Dunyo alifbolari asosan Finikiya alifbosidan kelib chiqqan. Finikiya alifbosi asosida oromiy yozuvi, Eron ahamoniylari yozuvi va Parfiya yozuvi kelib chiqqan. Oromiy yozuvi asosida mil.av. III-II asrlarda sug‘d yozuvi shakllandi, bu yozuv qoldiqlari Panjikent yaqinidagi Qal’ai Mug‘dan, Sharqiy Turkistonning Turfon shahri yaqinidan, Afrosiyob yodgorligidan topilgan. Oromiy yozuvi asosida yana Xorazm yozuvi kelib chiqqan. Bu yozuvning mil.av. V-IV asrlarga oidlari Oybo’yirqal’adan topilgan. Mil.av. IV-III asrlarga oidlari Qo‘yqirilganqal’adan topilgan. So‘g‘d yozuvi va Xorazm yozuvlari asosida 25 harfdan iborat Toxariston yozuvi shakllangan, bu yozuv ko‘ndalangiga chapdan o‘ngga qarab yozilgan.
Sug‘d yozuvi asosida turk yozuvi shakllangan, bu yozuv fanda ko‘k turk yoki runik bitiklari deyiladi. Oromiy yozuvi asosida Kushon-Baqtriya yozuvi (bu yozuv burchakli, to‘trburchakli va aylana shaklda bo‘lgan) shakllangan, bu yozuv qoldiqlari qadimgi Termiz shahridan topilgan.
Oromiy yozuvi asosida yana Baqtriya yozuvi, Baqtriya yozuvidan esa Eftaliylar yozuvi (25 harfli) shakllangan. So‘g‘d yozuvi va Xorazm yozuvlari asosida yana bir yozuv, uyg‘ur yozuvi kelib chiqqan, uyg‘ur yozuvidan manjur hamda mo‘g‘ul yozuvlari shakllangan.
Ierografik yozuv eng noodatiy yozuv turlaridan biridir. Gap shundaki, har qanday belgi so'z yoki iboraning fonetik tovushini etkazmaydi. Kontekstga qarab, u muayyan ob'ektlarni, hodisalarni, tushunchalarni yoki toifalarni majoziy ravishda tavsiflab, ma'lum ma'noga ega. Ierografik yozuv asosan Sharq xalqlari uchun xarakterlidir, garchi dunyoning boshqa qismlarida ajdodlarimiz ba'zida ierogliflardan foydalanib, keyingi avlodlarga ma'lumot uzatganliklari to'g'risida ma'lumotlar mavjud.
Faqatgina yapon tilida 150 mingga yaqin belgilar mavjud, ammo mahalliy Ta'lim vazirligi eng ko'p ishlatiladigan 1850 tani tanlab oldi. Ammo Yaponiyada hamma bir xil tilda gaplashadi, ammo Xitoyga kelsak, bu mamlakatda vaziyat ancha murakkab, chunki hatto qo'shni viloyatlarning lahjalari ham keskin farq qilishi mumkin. Shunga qaramay, Xitoyning ierografik yozuvida qabul qilingan kerakli minimal belgilarga ega bo'lgan kishi hamma uchun ochiq bo'lgan adabiyotlarni o'qishi mumkin. Va bu hodisa, birinchi navbatda, turli xil ma'nolarga ega bo'lgan ko'plab ierogliflarning homonim ekanligi bilan izohlanadi.
Ierografiya individual so'zlar yoki harflarning talaffuzi bilan bog'liq emas, lekin to'g'ridan-to'g'ri o'quvchini tasvirlangan mavzuning qiymatiga olib keladi. Bu fakt yapon tili misolida yaqqol ko'rinadi. Undagi "mol" so'zi ikkita ieroglifda yozilgan bo'lib, ular alohida-alohida "yer" va "ajdaho" degan ma'noni anglatadi. Bunday holda, "mol" so'zini yapon tilida o'qish uchun, bu belgilarning fonetik talaffuzini - (tsuchi) va ryu (tatsu) ni qo'shish kifoya qiladi. Biroq, bu unday emas. Birgalikda, bu ikki belgini, tanish tanish ma'noni anglatuvchi "Mogur" deb talaffuz qilishadi.
Ushbu hodisa ieroglif yozuvidan foydalangan holda deyarli barcha zamonaviy tillarda mavjud. Shuning uchun, agar siz yapon, koreys yoki xitoy tilini o'rganmoqchi bo'lsangiz, avval ularning aksariyati taqdim etiladi, agar umuman tushunarsiz bo'lsa, unda har qanday holatda ham tuman bo'ladi.
Ammo har bir alohida tilda iyerogliflarning ko'pligi o'rganish uchun eng qiyin payt emas. Gap shundaki, ierografik yozuvlarning qiymatlari yozish tartibiga va belgilar kombinatsiyasiga qarab farq qilishi mumkin. Va, masalan, yapon tilida, qiyin kontekstda, yozuvni o'qish va mazmunini aniqlash qoidalarini belgilaydigan ierogliflarga - furigansga maxsus belgilar qo'shilishi mumkin.
Bu yoki boshqa usul, ierografik yozuv analitik emas, majoziy tillarga xosdir. Bu shuni anglatadiki, evropaliklarga, masalan, Janubiy Koreyaning fuqarosining fikrlash tarzini boshqa tushuntirishsiz tushunish juda qiyin bo'ladi. Ierogliflarning belgilangan to'plamini o'rganish jarayonida birinchi navbatda qidiruv so'zlari yoki iboralar atrofidagi kontekstga e'tibor qaratish lozim. Bu aniq ierogliflar yordamida qanday kontseptsiyalar tasvirlanganligini tushunishga yordam beradi va shundan keyingina yozma xabarning ma'nosi ma'lum bo'ladi.