Яхшиева М. Т. Монетар сиёсат назарияси: Ўқув қўлланма. –Т

13.3. Ликвидлилик концепцияси 
Ушбу концепция 1958 йилда АҚШда ишлаб чиқилган эди. Ўша даврларда 
АҚШ тўлов баланси ҳолатининг кескин ёмонлашуви ва долларнинг инқирози 
Савдо вазирлиги томонидан тўлов баланси тузиш ва унинг камомадини ўлчаш 
услубларини танқидий нуқтаи назардан қайта кўриб чиқишга мажбур этди. Қисқа 
муддатли капитал ҳаракатига нисбатан муносабат ҳам қайта кўриб чиқилди ва 
бунда хорижлик хусусий шахслар ва расмий органлар қўлидаги ликвид долларли 
активларга муҳим аҳамият берилди. Бу эса ўз навбатида янги ёндашувнинг 
мазмуни ва номини белгилаб берди. 
Ликвидлик концепцияси АҚШ долларининг заҳира валютаси эканлиги, ҳамда 
халқаро тўлов ва заҳира воситаси сифатида ишлатилишидан келиб чиққан эди. 
Бундан, АҚШ АҚШ долларларидан чайқов мақсадида фойдаланилишига қарши 
курашга доим тайёр бўлиб туриши керак. Бунинг учун эса, норезидент шахсларда 

---

136 
қанча ликвидли долларли активлар борлигини билиш даркор. Ушбу сумманинг 
ўсимини эса тўлов балансининг сальдоси кўрсатиши керак эди. Шу сабабли, 
ликвидлилик концепциясига мувофиқ, негизли шартномалар тарафдорлари 
томонидан киритиладиган моддалардан ташқари, асосий моддалар қаторига яна 3 
кўринишдаги шартномалар киради: қисқа муддатли хусусий миллий капитал 
ҳаракати, хорижий тижорат кредитлари ва “хатолар ва ўтказиб юборишлар” 
моддаси бўйича сальдо. 
Савдо вазирлигининг фикри бўйича, АҚШнинг халқаро ликвидли 
позициясидаги ўзгаришларни акс eттирувчи моддалар баланслаштирувчи 
сифатида олинади. Баланслаштирувчи моддаларга қуйидаги ўзгаришлар киради: 
Америка валюта заҳиралари (ХВФга бадални ҳисобга олган ҳолда), АҚШнинг 
хорижлик расмий ташкилотлар ва хусусий шахслар олдидаги ликвидли 
мажбуриятлари. Ушбу концепциянинг ўзига хослиги шундаки, у АҚШ давлат 
валюта заҳиралари ва Aмерика хусусий эгалар қўлидаги валюта активларини 
айирбошлаш имконини беради. 
ХВФда қабул қилинган, тўлов баланси моддаларининг таснифига кўра
ликвидлилик концепцияси бўйича сальдо бирмунча шартлашувлар билан (“С” 
гуруҳига алоқадор), асосий деб ҳисобланувчи, А

В

С

Д гуруҳлари операциялари 
бўйича сальдоларининг суммасига мувофиқдир. Ушбу сальдо, Е

Ф

Г

Ҳ 
гуруҳлари бўйича олинган ялпи сальдо ҳажми билан, тескари (манфий) ифода 
билан, баланслаштирилади. 
Иқтисодий Ҳамкорлик ва Тараққиёт Ташкилоти (ИҲТТ) томонидан қабул 
қилинган таснифда ликвидлилик концепцияси яққол акс eтган. Аввал у ўзида 
бирмунча қарама-қаршиликларни мужассам этган эди. қисқа муддатли капитал 
билан бир қатор операцияларнинг тўлов баланси асосий моддалари қаторига 
киритилиши етарли даражада асосланмаган эди. Хусусан, америкалик хусусий 
шахслар қўлида турган хорижий валюталар активларини тўлов балансига 
киритилишининг асосий сабаби шундаки, АҚШ қонунчилиги давлат молия 
органларига улардан, расмий заҳираларга қўшимча равишда, долларни 
ҳимоялашда фойдаланишни қийинлаштириб қўйган эди. “Хатолар ва ўтказиб 

---

137 
юборишлар” моддаси бўйича сальдо қисқа муддатли капитал ҳаракати билан 
боғланмаган бўлиб, ушбу ҳол халқаро ҳисоб-китоблар ҳисобини юритишнинг 
камчиликлари билан изоҳланар эди. 
Баланслаштирувчи моддалар қаторига АҚШ нинг хусусий қисқа муддатли 
мажбуриятлар ўзгаришини киритилиши ушбу мажбуриятларга, долларга 
бўлаётган яққол хавф сифатида қарашни акс эттирар эди. Ҳақиқатда ҳам, АҚШ 
қонунчилигига мувофиқ, долларларнинг хорижлик эгалари уларни бевосита АҚШ 
Ғазнахонасида олтинга алмаштира олмас эдилар. Аммо, АҚШ долларига ишонч 
йўқолган пайтда хорижлик хусусий банклар ўз долларлик активларини Марказий 
банкларга сотиш имкониятига эга бўлган эдилар, Марказий банклар эса ўз 
навбатида ушбу долларларни АҚШ Ғазнахонасига олтинга алмаштиришга тақдим 
қилар эдилар. 
1958 йилдаги АҚШ тўлов балансининг йирик камомади ҳукумат ва Молия 
доираларида катта безовталанишни келтириб чиқарди. Бу эса, ўз навбатида, 
камомадни ўлчаш услубларига бўлган ишончсизликда ўз ифодасини топди. 
Ликвидлилик концепцияси, eндигина пайдо бўлиб, қаттиқ танқидга учради. 
Бироқ, АҚШ Савдо Вазирлиги уни ҳимояқилиш ва амалда қолдиришга муваффақ 
бўлди. Ликвидлилик концепцияси, доллар заҳира валютаси мақомига эга 
бўлганлиги сабабли, расмий концепция сифатида фақатгина АҚШ тўлов 
балансига нисбатан фойдаланилган. АҚШ тўлов балансининг йирик камомадлари 
бошиданоқ ушбу концепцияни гумон остига қўйди.